[882, septembre – 884, 10 décembre.] (sans doute, 884).
Carloman, à la prière de Hugues [l'Abbé], abbé de Saint-Martin de Tours, confirme les donations faites à Saint-Martin, de Chablis et de Mellecey par Charles le Chauve, de Merlaut par Louis le Bègue, de Nogent[-en-Omois] par le comte Eudes ; — exempte du droit de gîte tout monastère qui pourrait être construit dans les « villae » susdites ou ailleurs pour servir de refuge aux frères ; — prend sous sa protection les mêmes « villae » et toutes celles qui sont énumérées dans le précepte de Charles le Chauve portant affectation de biens à la mense canoniale, y compris Léré et Marsat ; — renouvelle l'immunité accordée par ses prédécesseurs au monastère de Saint-Martin et à tous les monastères qui en dépendent avec l'abandon de la part du fisc à l'entretien du luminaire et au soutien des pauvres, des hôtes et des clercs attachés au service de l'établissement ; — affecte les dîmes et les nones perçues tant sur les « villae » de la réserve que sur les « villae » données en bénéfice à l'hôtellerie des nobles et des pauvres ; — frappe les contrevenants d'une amende de 600 sous d'or ; — prescrit la restitution à Saint-Martin des biens distraits de son patrimoine et confirme une nouvelle fois la pancarte délivrée par Charles le Chauve.
A. Original perdu.
B. Copie de l'année 1711, par Baluze, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 76, fol. 63, soi-disant d'après A, avec référence à la Pancarta nigra, fol. 78, et à la Pancarta alia, fol. 63.
C. Copie du xviiie s., exécutée pour la Chambre des comptes, Archives nationales, K 186, n° 33, d'après une des deux Pancartes.
D. Copie du xviie s., par André Du Chesne, Bibliothèque nationale, Mélanges Colbert, vol. 46, fol. 82, d'après la Pancarta alia.
E. Copie du xviiie s., exécutée pour Dom Bouquet, ms. fr. 22210, fol. 304, d'après a.
a. Martène, Amplissima collectio, t. I, col. 213, d'après la Pancarta alia.
b. Recueil des historiens de la France, t. IX, p. 427, n° xii, d'après a.
Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, t. I, p. 330.
Indiqué : Mabille, La Pancarte noire, p. 103, n° LXXI, et p. 177, n° 79.
Indiqué : F. Grat, Catalogue, n° 64.
Le précepte de Carloman reproduit à peu près textuellement le grand précepte de Louis le Bègue en date du 5 septembre 878, publié plus haut sous le n° 15. Il en diffère cependant par la préoccupation du rédacteur d'étendre le bénéfice de l'immunité à tous les monastères dépendant de Saint-Martin. Nous ne pensons pas qu'il ait pu être expédié avant la mort de Louis III. La Touraine étant depuis le viiie siècle traditionnellement rattachée à la Neustrie (L. Levillain, Recueil des actes de Pépin Ier et de Pépin II, rois d'Aquitaine, p. clxviii), elle n'échut à Carloman qu'après l'unification du royaume entre ses mains.
Le parchemin que Baluze a eu entre les mains et décrit par lui comme amputé du protocole final (voir ci-dessous, n. 1) n'était probablement pas l'original. Celui-ci n'aurait pas porté la leçon Karlemannus pour Karlomannus. On s'étonne aussi que le rédacteur ait cru devoir substituer à l'invocation habituelle des diplômes de Carloman celle des diplômes de Charles le Chauve, avec, si l'on en croit Baluze, la substitution de ac à et, alors qu'il reproduisait le texte d'un diplôme de Louis le Bègue dont l'invocation était identique à celle des diplômes de Carloman et qu'il aurait dû normalement la recopier comme le reste. Nous nous demandons s'il y a jamais eu dans le chartrier de Saint-Martin un diplôme de Carloman, scellé par les soins de sa chancellerie, et si le texte qu'on va lire ne serait pas un simple projet rédigé par un chanoine et écrit en forme d'original, mais qui n'aurait pas été présenté au souverain, ou peut-être mieux encore un texte établi au xe siècle en forme d'original pour compléter la série des diplômes carolingiens du chartrier de Saint-Martin avec l'intention de mettre l'accent sur l'extension de l'immunité aux monastères dépendant de Saint-Martin. Dans ce cas, nous aurions affaire un à faux. En l'absence des originaux, les préceptes royaux pour Saint-Martin de Tours posent des problèmes souvent insolubles.
Après avoir ainsi reproduit l'opinion de G. Tessier sur cet acte, nous voudrions souligner que, si nous sommes quant à nous fort enclins à juger avec quelque sévérité les diplômes royaux pour Saint-Martin de Tours, il ne nous paraît pas que le précepte de Carloman doive être rangé au nombre des documents suspects, dès lors qu'on a estimé sincère celui de Louis le Bègue qu'il reproduit très fidèlement. La seule modification appréciable qu'il lui apporte porte sur l'éventualité de la construction de monastères susceptibles de servir de refuge aux frères de Saint-Martin en cas de nouvelles invasions normandes. Si de tels établissements venaient à être construits dans des dépendances du monastère, ils bénéficieraient des mêmes privilèges que l'abbaye elle-même. Cette mesure se comprend parfaitement sous le règne de Carloman qui se marque par une recrudescence des dévastations des Normands dans le val de Loire, mais elle ne sera pas reprise dans le précepte confirmatif du roi Raoul le 24 mars 931.
On pourrait, en outre, porter à l'actif du diplôme la qualification de noster ...egregius pater donnée à Hugues l'Abbé, car elle se rencontre également dans le diplôme du 4 juin 884 pour Saint-Germain d'Auxerre (n° 77) et il est impossible qu'un faussaire ait pu insérer de lui-même une expression si particulière dans un diplôme supposé.
Le texte ci-dessous est en principe celui de B, présumé copié sur l'original et dont nous avons adopté la plupart des leçons et des graphies. Exceptionnellement, la préférence a été donnée aux leçons de C et de D dont nous avons indiqué d'autre part les principales variantes. On remarquera que celles-ci sont assez nombreuses et que C et D se rapprochent beaucoup plus que B du diplôme de Louis le Bègue.
In nomine sanctae ac individuae Trinitatis. Karlemannus gratia Dei rex. Si petitionibus servorum Dei pro quibuslibet ecclesiasticis necessitatibus aures nostras pulsantium libenter annuimus et ad divinae potentiae in locis Deo dicatis uberius famulandum auxilium porrigimus, id nobis procul dubio et ad mortalem vitam temporaliter deducendam atque ad futuram feliciter obtinendam commodum provenire confidimus. Igitur notum esse volumus cunctis sanctae Dei Ecclesiae fidelibus ac nostris, scilicet praesentibus atque futuris, quia adiit serenitatem culminis nostri venerandus vir, noster quoque egregius pater, Hugo religiosus abba basilicae eximii confessoris Christi beati Martini in suburbio Turonicae civitatis sitae, reverenter poscens ut res quas piae recordationis avus noster domnus Karolus quondam imperator augustus, id est Capleiam et villam Miliciacum, ob amorem Dei et sancti Martini reverentiam fratribus ad confugium pro remedio animae suae ac genitricis suae domnae Judith olim augustae dederat suique auctoritate praecepti corroboraverat, sicut et nuper domnus et genitor noster Hludovicus villam Merlaum prona devotione obtulit in necessitatibus fratrum habendam cum omnibus sibi rebus pertinentibus insuper et Novientum villam quam Odo comes per licentiam domini Karoli praedicti avi nostri contulit sancto Martino suisque clericis denuo more regio pro mercede omnium nostrum communi perpetuo mansuras absque minoratione vel subtractione aliqua corroboraremus, quod si etiam monasterium in praedictis rebus aliisque, Domino auxiliante, conlatis vel in futurum concedendis pro infestatione paganorum vel malignorum hominum construere eidem venerandoso abbati seu fratribus gregis jam praelibati domni Martini libueris aut necesse extiterit, nostra largitate concederemus absque inquietudine more solito permanendum et liberalitati nostrae construendum, nec cuiquam fidelium nostrorum in mansionibus clericorum absque eorum voluntate manendi licentiam concedamus, etiam si nostra adfuerit praesentia. Denique etiam addidit supplicando ut monasteria santi Martini ubi et ubi in nostra ditione constructa vel construenda cum omnibus sibi rebus vel hominibus pertinentibus de more parentum videlicet regum praedecessorum nostrorum, sub nostrae immunitatis tuitione ac defensionis munimine recipere dignaremur, assensum praebendo ut, sicut tempore proavi nostri domni Hludovici quondam augusti seu etiam domni Karoli praedicti avi nostri atque genitoris nostri piae recordationis domni Hludovici, res ejusdem sancti Martini in Austria, Niustria, Burgundia, Aquitania, Provincia, Germania, Italia et in caeteris regni, Christo largiente, nostri partibus consistentes, quae non solum a regibus seu et a piissimis superius memoratis patribus et proavis nostris, ut diximus, atque ab orthodoxis principibus, verum etiam a caeteris fidelibus conlatae vel per quoslibet contractus et munimina cartarum ad potestatem praelibati domni Martini traditae sunt, quieto jure in ditione ac regimine abbatum suorumque praepositorum ac decanorum fideliumque fratrum Deo devote famulantium ordinatim extiterunt, ita et nostris temporibus sub nostrae immunitatis defensione consistere et ab omni publica functione ac judiciaria exactione immunes liberasque decernere dignaremur. Cujus petitioni nobis valde saluberrimae ac profuturae ob amorem Dei et reverentiam praelibati peculiaris patroni nostri domni Martini libenter assensum praebere usquequaque libuit. Quapropter volumus atque decernimus ut jam dictae villae in communi nostra mercede omniumque praedictorum parentum nostrorum ad supplementum seu confugium fratrum conlatae cum aliis villis vel rebus jam pridem eorum stipendiis ac vestimentis eorumque necessitudinibus deputatis et in praecepto domni Karoli praedicti avi nostri nominatim cum Lirado et Martiaco expressis simulque cum reliquis facultatibus omnium rerum praelibati domni Martini sub nostrae defensionis munimine modis omnibus consistant absque inquietudine cujusquam. Praecipientes ergo jubemus atque praecipimus ut nullus judex publicus aut quilibet superioris vel inferioris ordinis reipublicae procurator ad causas more judiciario audiendas vel inquirendas seu discutiendas in ecclesias ac villas seu reliquas possessiones quas moderno vel priscis temporibus in quibuslibet provinciis aut territoriis regni nostri juste et legaliter tenet potestas jam praenominati sancti Martini vel deinceps in jure ipsius, suaeque basilicae divina pietas augere voluerit ingredi praesumat, nec freda aut tributa aut mansiones aut paratas seu teloneum ex ullis negotiis, sicut in praecepto domni et genitoris nostri caeterorumque regum praedecessorum nostrorum continetur, exigere aut fidejussores tollere aut homines, tam ingenuos quam servos super terram ipsius beati Martini suorumque monasteriorum commanentes distringere, nec ullas publicas functiones aut redibitiones vel inlicitas occasiones requirere nostris futurisque temporibus quisquam tam temerarius existat qui id faciendi inlicitam sibi potestatem attribuere valeat. Quicquid ergo de praedictis rebus beato Martino devote conlatis vel sibi pertinentibus in jus fisci cedendum fuit et a decessoribus nostris comperimus conlatum nostraeque largitatis munere, libenter volumus esse per immensum eidem sancto Martino suisque servientibus concessum, ut id, remoto fisci dominatu ad luminaria basilicae beati Martini concinnanda et ad sustentationem pauperum ac hospitum seu clericorum Deo et sancto Martino deservientium sit supplementum. Volumus etiam ac decernimus ut, sicut in precepto avi nostri seu et genitoris nostri continetur, decimae et nonae omnium dominicarum rerum, scilicet tam ex dominicatis villis quam et ex beneficiis, hospitali nobilium atque pauperum deputate habeantur ac persolventur. Si quis autem in tantam prorumpere ausus fuerit audaciam et hujus praecepti violator extiterit, quemadmodum in praeceptione parentum nostrorum continetur, non solum in offensam nostram lapsurum, verum etiam sexcentorum solidorum auri probatae monetae ad purum excocti se noverit poena multandum, ex qua duas partes rectores monasterii sancti Martini, tertiam vero jus fisci nostri ado pus recipiat. Decernimus itaque ut, remota totius judiciariae potestatis inquietudine, quieto ordine memoratus abba suique successores res praedicti sancti Martini cum omnibus sibi subjectis vel ad se aspicientibus vel pertinentibus hominibus sub immunitatis nostraeque protectionis defensione consistant. Si quid vero de praedicti sancti rebus per tepiditatem et neglegentiam abbatum aut ministrorum seu pro infestatione vel oppressione Normannorum, etiam per praesumptionem judicum cupiditatemve malorum hominum injuste abstractum est, id per hanc nostram auctoritatem prorsus restituendum praecipimus, corroborantes denuo pancartam super omnibus rebus sancti Martini pro munimine omnium cartarum ab avo et genitore nostro conlatam. Et ut haec auctoritas inviolabilem obtineat effectum et a fidelibus sanctae Dei Ecclesiae et nostris verius credatur ac diligentius conservetur, manu propria subter firmavimus et anuli nostri impressione signari jussimus.