855, 25 septembre. — «Apud illum Casnum».
Charles le Chauve, à la prière des moines du monastère de Saint-Benoît[-sur-Loire], appauvris par les concessions consenties par les abbés à des laïques, et conformément aux décisions prises par l'archevêque Ganelon (Wenilo), Agius, évêque [d'Orléans], Hildegarius, évêque de Meaux, Ainard (Heinardus), abbé des Fossés, envoyés par lui pour remédier à la situation, détermine la consistance des biens affectés à l'entretien de l'abbé et des moines ainsi qu'au service du roi, savoir les terres sises autour du monastère, Guilly, Neuvy[-en-Sullias], Varennes, Isdes, Châtillon[-sur-Loire], «Pinedello», Poilly, «Cameron», une église à Vineuil et six manses pour la pêche, Sacierges, [La-Cour-] Marigny, «Usennagio», Villiers[-Saint-Benoît] excepté le bénéfice d'Eufo, Montereau, Ormoy, Dyé, «Pauliacum» avec «Curte Marludi», Toury excepté le bénéfice de Frodulfus et d'Alard (Adalardus), Yèvre, une église à Izy, Bouzonville[-en-Beauce], Bellesauve, Sermaises, Barmainville, Sonchamp, Garance excepté le bénéfice de Roelo, des terrains à Orléans avec des vignes, Bouzonville[-aux-Bois], défend aux abbés d'aliéner quoi que ce soit du patrimoine du monastère qui devra être tout entier affecté au service du roi et à l'entretien des moines.
A. Original perdu.
B. Copie du xviiie s., dans un cartulaire de Saint-Benoît-sur-Loire, Archives du Loiret, H 302, p. 151, probablement d'après un cartulaire des xive-xve siècles perdu.
C. Copie de décembre 1672, par Pierre Chartier, notaire royal à Saint-Benoît-sur-Loire, dans un autre cartulaire, Archives du Loiret, H 30, fol. 288.
D. Copie du xviie s., par Dom Jandot, dans l'Apparatus... ad historiam... monasterii Sancti Benedicti..., ms. de la bibliothèque de M. Jarry, à Orléans, p. 180, d'après le cartulaire des xive-xve siècles.
E. Copie de 1682, par Dom Estiennot, dans les Antiquitates in diocesi Aurelianensi benedictinae, Bibliothèque nationale, ms. lat. 12739, p. 344, probablement d'après la même source que D.
F. Copie d'avril 1776, Archives du Cher, G 122, n° 63.
a. Recueil des historiens de la France, t. VIII, p. 544, n° cxxxvi, d'après E.
b. Prou et Vidier, Recueil des chartes de l'abbaye de Saint-Benoît-sur-Loire, t. I, p. 51, n° xxii, d'après BCDE.
Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, t. I, p. 243.
Indiqué : Böhmer, Regesta, n° 1661.
Les derniers éditeurs de ce diplôme, Maurice Prou et Alexandre Vidier, l'ont présenté comme suspect. A l'appui de cette opinion, ils ont fait valoir l'incorrection de la formule par laquelle est annoncée l'apposition du monogramme royal «consueto serenitatis nostrae signo», à quoi on peut ajouter l'anomalie de la deuxième notification dont la forme «omnium bonorum et sanctae Ecclesiae filiorum...» serait insolite, si l'on n'y voyait un accident de la tradition. Mais les éditeurs ont surtout produit des arguments tirés du fond même du diplôme. «Les moines, disent-ils, se sont plaints au roi de ce que précédemment des prélats ont attribué avec moins de mesure qu'il ne convenait à des personnes séculières les biens de l'abbaye... Ces sécularisations de biens n'étaient pas d'ordinaire le fait d'abbés ecclésiastiques (praelati) et le clergé n'était pas disposé à admettre qu'on pût apporter dans cette pratique plus ou moins de mesure». Au principe de cette objection on peut répondre avec Mgr Lesne (L'Origine des menses..., p. 46, n. 5) qu'il est arrivé à plusieurs prélats, séculiers ou non, de distribuer «largement les biens de leur abbaye en bénéfice à des laïques». En second lieu, la désignation de quatre missi serait incorrecte. Il n'en faudrait que deux. Il est plus grave, à première vue du moins, de voir l'affectation faite au profit non seulement des moines, mais aussi de l'abbé, et surtout en vue d'assurer le service royal. Mais quel intérêt aurait poussé un faussaire à stipuler explicitement une charge au profit du roi? On ajoutera qu'un privilège de Jean VIII du 5 septembre 878 (Prou et Vidier, n° xxix) fait allusion au présent acte et qu'un diplôme de Charles le Simple du 30 octobre 900 (ibidem, n° xxxiv) en reproduit en partie les termes. Sans condamner ce diplôme, sincère dans son ensemble, notre impression est qu'il ne faut cependant l'alléguer qu'avec précaution. Certains passages ont dû ou pu être remaniés à une époque inconnue.
In nomine sanctae et individuae Trinitatis. Karolus gratia Dei rex. Si servorum Dei suggestiones quas nobis pro suis utilitatibus insinuaverint clementi aure excipimus et eorum necessitatibus sagaciter providemus, regiae celsitudinis opera frequentamus ac per hoc facilius nos aeternam beatitudinem adepturos procul dubio confidimus. Itaque notum sit omnibus sanctae Dei Ecclesiae fidelibus ac nostris, praesentibus et futuris, quod religiosi viri ex monasterio sancti Benedicti nostram celsitudinem adeuntes questi sunt se inopiam pati propter rerum diminutionem quas praeteriti praelati ejusdem monasterii inordinatius quam decuit saecularibus attribuerunt, ideoque nostram celsitudinem, ut praefatum est, adeuntes postulaverunt ad hanc aerumnam sublevandam et utilitatem eorum ordinandam missos sibi nostra clementia attribui. Quorum petitionibus annuentes misimus ad hoc opus peragendum Wenilonem archiepiscopum, sed et Agium, ejusdem parrochiae episcopum, necnon et Hildegarium, Meldensem episcopum, itemque Heinardum, abbatem monasterii quod vocatur Fossatis, ut hanc causam, prout melius valerent, ordinarent, qui, ita ut a nobis injunctum est, peragentes et ad idem monasterium venientes perquirere voluerunt quonam modo et ex quanta facultate rerum id fieri posset, nobisque et ipsam quantitatem attulerunt et a nostra serenitate talem auctoritatem confirmari poposcerunt, quatenus et praesentes et secuturi ejusdem loci monachi absque ulla penuria stipendiorum valerent Domino libere militare, et delectaret eos pro nobis et stabilitate regni nostri uxorisque ac prolis Dominum exorare. Vocabula autem villarum ad hoc opus delegatarum vel quantitas ista est: in circuitu monasterii, quicquid in monte et in valle est cum omni integritate, Galliacum cum Noviaco similiter, Varennas similiter, Isdam similiter, Castellionem cum Pinedello similiter, Pauliacum similiter, Cameron similiter, ecclesiam in Vinogilo villa et sex mansos alios ad piscationem necessarios, Caputcervium similiter, Materniacum villa cum Usennagio et Villare totum praeter beneficium Eufonis, quondam de Waratonis, Monasteriolum similiter, Ulmidum similiter, Diacum similiter, Pauliacum similiter cum Curte Marludi, Tauriacum totum praeter beneficium Frodulfi et Adalardi, Everam cum integritate, ecclesiam in Axiaco, Bellonis villam similiter, Bellam silvam similiter, Sarmaciolas similiter, Bacmarvilla similiter, Suncantum cum omnibus appendiciis suis et Warancias cum integritate praeter beneficium Roelonis, areas in civitate Aurelianensi cum vineis, et Bosonis villam. Haec itaque a nostra liberalitate de rebus ejusdem monasterii ad stipendia abbatis ipsius monasterii et fratrum deputata esse omnium bonorum et sanctae Ecclesiae filiorum cognoscat industria et a nobis inhibitum ut nullus abbas futurus de eodem monasterio eligendus secundum nostram indulgentiam et sanctorum episcoporum privilegium de nominatis villis vel locis aliquid diminuere praesumat, sed de ipsis et nostrum servitium strenue peragat, adjunctis vassallorum annuis donis et aedificiis monasterii et munitione, consueto adjutorio, et ipsis servis Dei in eodem loco habitantibus congrua stipendia ministrare studeat. Et ut hoc nostrae munificentiae praeceptum nostris futurisque temporibus verius credatur et plenius conservetur, <consueto serenitatis nostrae signo> et anuli nostri impressione jussimus roborari.
Signum (Monogramma) Karoli gloriosissimi regis.
Gislebertus notarius ad vicem Hludowici recognovit.
Data VII kal. octob., anno XVI, indict. III, regnante Karolo gloriosissimo rege. Actum apud illum Casnum. In Dei nomine feliciter. Amen.