843, 23 février. — Saint-Martin de Tours.
Charles le Chauve, à la prière d'Alard (Adarardus), abbé de Saint-Martin de Tours, confirme la donation faite par celui-ci au monastère de Saint-Paul de Cormery, gouverne par l'abbé Oacre (Audacher), pour le repos de l'âme de Charlemagne et de Louis le Pieux et pour permettre d'édifier l'église, de pratiquer l'hospitalité et de subvenir aux besoins des frères, des «villae» de Veigné sur l'Indre et de Theneuil sur la Vienne, sises en Touraine et appartenant à Saint-Martin, et stipule en outre l'intangibilité de la présente décision à l'égard des rois et des abbés de Saint-Martin.
A. Original perdu.
B. Copie de l'année 1551, dans l'Historia Sancti Pauli Cormaricensis de Joachim Périon, Bibliothèque de Tours, ms. 1349, fol. xv, sous le titre: «Praeceptum seu edictum Caroli Calvi regis Francorum de Vindiniaco et Tannogilo».
C. Copie du xviie s., par André Du Chesne, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 47, fol. 152, sous le même titre qu'en B, «ex chartulario ecclesiae S. Martini Turonensis».
D. Extraits de l'année 1666, par Dom Yves Gaigneron, dans son Historia Cormaricensis, Bibliothèque nationale, ms. lat. 13901, p. 25, d'après B.
a. Martène et Durand, Thesaurus novus anecdotorum, t. I, col. 31, «ex archivis monasterii Co[r]meriacensis».
b. Recueil des historiens de la France, t. VIII, p. 438, n° xiv, d'après a et D.
c. Gallia christiana, t. XIV, instrumenta, col. 29, n° xxiii, d'après C.
d. J.-J. Bourassé, Cartulaire de Cormery, p. 29, n° xiv, d'après B (année 841).
Indiqué : Georgisch, Regesta, t. I, col. 101.
Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, t. I, p. 208.
Indiqué : Lot et Halphen, Le règne de Charles le Chauve, p. 62, n. 2.
On peut se demander si l'original de ce diplôme portait l'invocation et la formule de dévotion qu'on lira plus bas et qui appartiennent à la chancellerie de Louis le Pieux jusqu'au 10 juin 833. Peut-être a-t-il été rédigé dans le monastère même de Saint-Martin de Tours. Cette circonstance expliquerait l'analogie de son formulaire avec celui des diplômes expédiés le 5 janvier 844 ou 845 en faveur de ce dernier établissement (nos 61, 62, 63). Faute de cette explication, il faudrait admettre un remaniement des formules dont la solennité, particulièrement sensible dans la prohibition adressée aux prelati et aux rois et dans la corroboration, s'accorde mal avec la simplicité de l'objet de l'acte.
Texte établi d'après B et C. Sauf indication contraire, nous suivons l'orthographe de B.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Jesu Christi. Carolus ordinante divina providentia rex. Si locis Deo dicatis quiddam honoris conferimus et Deo in eis famulantium pacis et tranquillitatis curam gerimus et ad ministerium suum liberius exequendum opem ferimus, hoc nobis procul dubio ad statum terreni regni corroborandum et ad eterne vite beatitudinem capessendam profuturum esse confidimus. Idcirco siquidem notum esse volumus omnibus fidelibus sancte Dei Ecclesie et nostris, presentibus videlicet et futuris, quia venerabilis Adarardus, abbas monasterii sancti Martini, patroni nostri, in quo ipse requiescit corpore, innotuit culmini celsitudinis nostre qualiter idem ipse dederit quasdam villas de ratione sancti Martini, Vindiniacum scilicet super fluvium Agneris necnon Tannogilum super fluvium Vigenne, sitas utrasque in pago Turonico, cum omnibus suis appendiciis, coenobio quod dicitur Cormaricus ejusque congregationi inibi sub regula sancti Benedicti Deo deservienti, ubi Audacher presentialiter abbas videtur esse, pro eleemosyna genitoris nostri serenissimi Ludovici atque avi nostri domini Caroli gloriosissimi seu pro supradicte congregationis sustentatione et ecclesie edificatione atque hospitalitate, verum etiam pro salute sue anime, ut deinceps quicunque ejusdem cellule rector extiterit plenius liberiusque vestimenta et sumptus necessarios fratribus ministrare queat in regum et nostram elemosynam. Quamobrem ipse Adarardus noster fidelissimus petiit auctoritatem nostre conscriptionis, per quam, sine qualibet alicujus mutatione, perpetuo eedem ville jam memorate et quicquid antecessores Adarardi fidelissimi nostri concessere ejusdem ecclesie congregationi sub rectoris ejus potestate, quicunque fuerit, et dominatione valeant esse in usus fratrum eorumque necessaria. Cujus petitioni libentissime annuimus necnon aurem nostre pietatis inclinavimus et hanc seriem nostre auctoritatis fieri eisdemque fratribus dari decrevimus, per quam decernimus atque jubemus ut memoratas villas cum omni integritate congregatio sancti Pauli Cormarici monasterii et quicquid alii abbates eidem coenobio contulere sub sua habeant potestate in suos usus, quatinus nostre progeniei hoc fiat in salutem nobisque et ipsi deinceps melius liberiusque valeant omnipotenti Deo famulari. Statuentes ergo per hanc seriem nostre auctoritatis precipimus firmiterque monemus ut nullus prelatorum monasterii beatissimi Martini, patroni nostri vel quilibet regum hanc nostram concessionem atque statuta convellere aut in alium modum immutare vel imminuere presumat, sed perennibus temporibus inviolabiliter ea conservent ut hujus mercedis participes esse mereantur. Et ut hec nostra statuta omni tempore firma stabiliaque, favente Deo, valeant esse atque ut hec nostre concessionis necnon constitutionis auctoritas firmum inviolabilemque obtineat vigorem, manu propria subter eam firmare decrevimus et anulo nostro assignari jussimus.
Signum Caroli gloriosissimi regis.
Aeneas notarius ad vicem Ludovici recognovit.
Data VII kal. mar., indictione VI, anno III regni prestantissimi regis Caroli. Actum Turonis in monasterio sancti Martini. In Dei nomine feliciter. Amen.