862, 23 avril. — Tours.
Charles le Chauve, à la prière de la communauté de Saint Martin [de Tours], privée de la plupart des «villae» jadis affectées à son entretien en vertu de privilèges apostoliques et royaux, ceux-ci émanés de Charlemagne, de Louis le Pieux et de lui-même, affecte à la nourriture et à la boisson des frères les «villae» suivantes, avec leurs dépendances: Ligueil, Ports, Saint-Épain (Burgogalus), Courçay, Thuré, «Castanetus», Oé, Mosnes, Blaslay, Doussay, Restigné, Chenu, Vouvray, Mayet, Genneteil, Noyant en Anjou, Suèvres, Précigné, Parcé et Vouvray-sur-Loir dans le Maine, affectation faite malgré la cession en bénéfice de plusieurs d'entre elles consentie illicitement par les recteurs; — confirme l'affectation au vestiaire d'Antoigné et de Curçay; — cède aux frères Marsat pour leurs chaussures et Léré pour qu'ils puissent s'y mettre à l'abri des Normands et des Bretons; — leur cède aussi dix manses et deux cent cinquante arpents de pré dans les environs du monastère; — décide que l'hôtellerie des «nobles» recevra la none des produits de toutes les «villae», tant des «villae» abbatiales, même cédées en bénéfice, que de celles qui sont attribuées aux frères, l'hôtellerie des pauvres gardant son ancienne constitution; — décide encore que l'entretien de la toiture et des bâtiments sera assuré comme par le passé; — prescrit l'observation de la coutume établie relativement aux repas (refectiones) servis aux frères, mais y ajoute l'institution d'un repas à servir le 20 juin, anniversaire de la mort de Louis le Pieux, sur les revenus de la «villa» d'«Adrisciacus», donnée à Saint-Martin par le même souverain; — enfin accomplit le propos de sa mère Judith en donnant à Saint-Martin la «villa» de Mons dans le «pagus» de Melun et prescrit que sur les revenus de cette «villa» deux repas seront servis aux frères, l'un, le jour anniversaire de la mort de l'impératrice (19 avril), l'autre, le jour anniversaire de son propre sacre (27 mai).
A. Original perdu.
B. Copie de l'année 1711, par Baluze, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 76, fol. 40, d'après A, avec référence à la Pancarta nigra, fol. 18, 46, 90 et à la Pancarta alia, fol. 17, 30, 40.
C. Copie du xviie s., Bibliothèque Laurentienne, à Florence, ms. Ashburnham 1836 (anc. 1757), fol. 53, sous le titre: «Hoc est rescriptum illius autentici Caroli Calvi cum hoc signo...», d'après A ou une copie d'A.
D. Copie partielle du xviiie s., Bibliothèque nationale, ms. lat. 12683 (Monasticon Benedictinum, t. XXVI), fol. 64, d'après A.
E. Copie du xive s., dans la transcription d'un vidimus de Philippe le Bel, donné à Maubuisson en 1311 (11 avril – 5 octobre), Archives nationales, JJ 47, fol. 98, n° VIxxXVI.
F. Copie du xviie s., Bibliothèque Laurentienne, à Florence, ms. Ashburnham 1836 (anc. 1757), fol. 28v°, sous le titre: «Confirmatio Karoli Calvi super Lugogalo etc.», d'après la Pancarta nigra.
G. Copie du xviie s., par Jean Bouhier, Bibliothèque nationale, ms. lat. 17709, fol. 60, n° 48, d'après une copie par André Du Chesne de la Pancarta nigra.
H. Copie du xviiie s., collationnée par Percier, conseiller maître à la Chambre des comptes, Archives nationales, K 186, n° 23bis, d'après la Pancarta nigra.
I. Copie du xviiie s., collationnée par le même, ibidem, n° 23, d'après la Pancarta alia.
J. Copie du xviie s., par André Du Chesne, Bibliothèque nationale, Mélanges Colbert, vol. 46, fol. 74, d'après la Pancarta alia.
K. Copie du xviiie s., Bibliothèque nationale, ms. lat. 9784, fol. iiiixxxi, d'après E.
L. Copie incomplète du xviiie s., exécutée pour Le Cointe, Bibliothèque nationale, ms. lat. 17674, fol. 21, d'après une copie du vidimus cité sous la lettre E.
M. Copie abrégée de l'année 1643, par Dom François Lesueur, Bibliothèque nationale, ms. lat. 13898, fol. 63, n° 39, d'après la Pancarta alia, fol. 17.
N. Copie abrégée de la même année, par le même, ibidem, fol. 143, n° 147.
a. Martène, Amplissima collectio, t. I, col. 160, «ex ms. Colbertino et cartario S. Martini».
b. Recueil des historiens de la France, t. VIII, p. 572, n° clxxii, d'après a.
Indiqué : Georgisch, Regesta, t. I, col. 117.
Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, t. I, p. 259.
Indiqué : Böhmer, Regesta, n° 1701.
Indiqué : Mabille, La Pancarte noire, p. 65, n° xiv, et p. 159, n° 61.
Ce diplôme, comme beaucoup d'autres du chartrier de Saint-Martin de Tours, soulève un certain nombre de difficultés. La première est une difficulté d'itinéraire. Si l'on admet sur la foi du diplôme précédent (n° 238) que le roi se trouvait à Attigny le 20 avril 862, comment expliquer sa présence à Tours trois jours plus tard le 23 avril, à moins de faire intervenir pour l'acte du 20 avril le deus ex machina d'une discordance entre le Data et l'Actum? On remarquera d'autre part un certain nombre de traits insolites dans la rédaction. Le préambule est unique dans la série des actes de Charles le Chauve. Unique aussi, le rappel dans le texte de l'année du règne où l'on se trouve pour marquer le moment à partir duquel devront être exécutées les mesures consignées dans l'acte: «ab hoc tempore et termino regni nostri in quo Deo auctore consistimus, id est anno XXII publicae ditionis curam administrando». La mention de l'avis favorable donné par les grands: «una cum consultu omnium procerum regni nostri, tam ecclesiasticorum virorum quam etiam illustrium laicorum», et plus loin, «cum bonorum virorum ac procerum nostrorum consilio», semble indiquer que la consistance de la mense canoniale a été fixée dans un plaid, ce que confirme le choix des verbes destinés à exprimer la volonté royale. Ils suggèrent moins l'octroi d'une mesure gracieuse que des dispositions d'ordre législatif ou réglementaire: «decernentes... decrevimus... decernimus... judicamus... ordinavimus... statuimus... statuentes... ordinamus». Notons enfin l'erreur commise dans la date du sacre (VI kal. juniarum au lieu de VIII id. jun.).
On peut être cependant tout à fait sûr qu'un diplôme fixant la consistance de la mense canoniale a été délivré par Charles le Chauve aux alentours de la date indiquée. Quelques mois plus tard, en août 862, l'archevêque de Tours, Herardus, faisait connaître au concile réuni à Pîtres «qualiter concesserit piissimus rex Carolus eisdem fratribus [Sancti Martini] quasdam villas nominatim in praecepto suae largitionis adnotatas, insuper et villam Liradum (Léré), ad quam declinationis confugium facerent si eorum fraternitatem praedictus paganorum incursus pervaderet...» Les Pères décident «ut praedictae villae seu Leradus stipendiis et necessitatibus fratrum jam dicti monasterii sancti Martini cum universitate appendicium suarum integerrime perpetuo deserviant» (Labbe et Cossart, Sacrosancta concilia, t. VIII, col. 1935. Cf. Mabille, La Pancarte noire, p. 113, n° xci, et p. 159, n° 64). Des allusions fort nettes au diplôme de Charles le Chauve sont faites dans les diplômes de Charles le Gros du 22 août 886 (Mabille, p. 104, n° lxxiv, et p. 178, n° 85), d'Eudes, du 2 janvier 896 (Mabille, p. 95, n° lviii, et p. 187, n° 140), de Charles le Simple, du 30 avril 903 (Mabille, p. 56, n° v, et p. 182, n° 109). Enfin le 14 septembre 937, le doyen Bernier abandonnait à Hugues le Grand, abbé, «villam Montis (Mons) quam olim Judith regina nobis concessit quamque etiam a domno Karolo rege Calvo iterum per praecepti seriem praedecessores nostri obtinuerant» (Mabille, p. 95, n° lviii, et p. 187, n° 140).
Une circonstance historique plaide en faveur de la sincérité de ce diplôme. Le monastère est alors dépourvu d'abbé. Le roi venait de dépouiller de l'abbatiat son fils Louis. Trois jours plus tard, le 26 avril (voir le n° 240), un abbé est à la tête du monastère. C'est le fameux Hubert, frère de la reine Teutberge (Annales Bertiniani, année 862, éd. Waitz, p. 57). On conçoit que pour réparer les préjudices commis à l'égard de la mense canoniale sous l'abbatiat de Louis et prévenir ceux dont le futur recteur pourrait se rendre coupable, le roi ait voulu prendre les mesures nécessaires «ut nulli sit abbatum atque rectorum ejusdem sacri loci licitum aliquando nostram secundum suam voluntatem ullo modo movere constitutionem».
Tout ce qui vient d'être dit permet de conclure à l'existence d'un diplôme de Charles le Chauve concernant la mense canoniale et présentant un texte au moins très voisin de celui qu'on va lire. Peut-on aller plus loin et soutenir que nous sommes en présence du texte même du diplôme primitif? La réponse sera affirmative si l'on admet que l'original du diplôme, signalé dans le chartrier de Saint-Martin par les érudits des xviie et xviiie siècles et dont le texte coïncide avec celui de la Pancarte noire, peut être considéré comme tel. L'examen des deux dessins du mot Legimus écrit à l'encre rouge au bas du parchemin, dus à deux copistes différents dont l'un n'est autre que Baluze (Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 76, fol. 41v° et ms. lat. 12683, fol. 65-66 et 66bis) nous incline à penser qu'il s'agit bien d'un original. Si cette impression est exacte, on peut faire confiance au texte ci-dessous en dépit de ses anomalies qu'on expliquera par les circonstances de sa rédaction. Comme d'autres diplômes pour Saint-Martin, celui-ci a été vraisemblablement exécuté par les soins de l'établissement destinataire.
Texte établi d'après l'ensemble des copies utiles B à J.
In nomine sanctae et individuae Trinitatis. Karolus gratia Dei rex. Cum motu instabili tempora labantur mundi et mens humana nequeat simul cuncta quae sunt, quae fuerant quaeque sequuntur perfacili colligere sensu, consequens est nostrorum quaecumque juste recteque geruntur temporum judici committere rerum, quatinus futuris temporibus cuncta quae in regno a Deo nobis commisso, divina favente clementia, more regio fuerint ordinata liquidius cunctis patescere queant. Quamobrem notum fieri volumus omnibus sanctae Dei Ecclesiae fidelibus atque nostris, praesentibus scilicet atque futuris, quoniam grex venerandus praeclarissimi confessoris Dei beati Martini, peculiaris patroni nostri, adiit culmen munificentiae nostrae, offerens nutibus nostrae excellentiae quomodo per privilegia apostolica necnon et regalia, videlicet avi nostri Karoli seu et genitoris nostri piae recordationis domni Hludowici quondam augusti ac nostra, villas sibi ad eorum stipendia deputatas habuerint, sed ob negligentiam abbatum cupiditatemque malorum hominum, necnon etiam saevitiam paganorum, maxima ex parte ferebant sibi subtractas, et ob id ad nostra confugientes subsidia, regiam poscebant dignitatem ut circa eos aut tantorum recolenda decerneremus instrumenta patrum, si fieri posset, inconvulsa manere aut provideremus eis benignitate regali de eisdem villis quae possent sufficere secundum necessitatem eorum usibus stipendiorum. Nos quoque, horum rationabili suggestione permoti, tantorum patrum ac venerabilium regum instituta summo cultu veneranda nequaquam removere cupientes, immo omnimodis nostris futurisque temporibus mansura decernentes, una cum consultu omnium procerum regni nostri, tam ecclesiasticorum virorum quam etiam illustrium laicorum, dignum fore duximus eorum consulere petitionibus, et, licet non ignoremus canonicam institutionem, divina fulcitam auctoritate, coeteris supereminere institutionibus, tamen pro summa necessitate imminentium periculorum diversorumque eventuum regni nostri, praecipue quidem ut nulli sit abbatum atque rectorum ejusdem sacri loci licitum aliquando nostram secundum suam voluntatem ullo modo movere constitutionem, ex potiori villarum numero hactenus eis attributo quasdam villas specialiter, quas et assignari infra decrevimus, eisdem fratribus ad victum potumque canonicae administrationis deliberavimus concedere, quod et siquidem constat nos animo libentissimo peregisse eo videlicet tenore ut abhinc et in reliquum ipsae villae ad id quod praesignatum est eis libere per superventura tempora, seclusa omni immutatione abbatum suorumque praepositorum praeter nostram institutionem, absque aliqua inquietudine deserviant. Quarum villarum nomina haec sunt, id est Lugogalus cum capellis ac manso dominicato et factis nonaginta duobus, in quibus sunt coloniae Cuciacus et Areolas, Vitlena et Buttarias atque mansiones quae olim datae fuerunt in beneficio; Portus quoque cum capellis ac manso dominicato et factis XLVI, in quibus est item colonia Madriniacus; Burgogalus cum capellis, videlicet sancti Hispani et sancti Martini ac manso dominicato et factis triginta; Curciacus cum capella ac manso dominicato et factis septuaginta in quibus est colonia Cibriacus et Rubrus et Camiliacus et Macerias atque Juis seu Gebriacus, necnon Buxarias et Brittaniolas, et pratum quod est juxta Canavas; et Tauriacus cum capella ac manso dominicato et factis XXXVIIII; Castanetus cum manso dominicato et factis XLII; Odatus cum capella ac manso dominicato et factis L duobus; Medonna cum capellis ac manso dominicato et factis viginti tribus et quartis tribus in quibus consistunt coloniae Salciacus et Cavanias seu Mulnittus atque Ruliacus; Bladalaicus cum capella ac manso dominicato et factis XLV; Dociacus cum capella ac manso dominicato et factis XXXIIII; Restiniacus cum capellis et manso dominicato et factis XL, in quibus habetur colonia quae dicitur Locus; Catnutius cum capellis ac manso dominicato et factis quinquaginta VIII, in quibus habetur colonia Reliacus et Bonittus; Vobridius super Ligerim cum manso dominicato et factis XXX tribus; Magittus cum capella ac manso dominicato et factis quadraginta II, in quibus habetur colonia Vicinias et Brugogalus atque Antoniacus; Genestogalus cum capella ac manso dominicato et factis octoginta VIII, in quibus habetur colonia Todrias et Fagetus, Turbiliacus et Nova villa; Novientus in pago Andecavo cum capella ac manso dominicato et factis XLII, in quibus habetur colonia Cavanias et Linarias cum oratorio; Sadobria cum capellis, scilicet sancti Christofori necnon sancti Martini ac manso dominicato et factis octoginta uno et medio, in quibus consistit Croviacus cum oratorio, et Fontanas et Bellus Mons atque Floriacus; Prisciniacus cum capella ac manso dominicato et factis quadraginta, in quibus continentur coloniae Avaliae, Tribraici et Buxedus; Patriciacus cum capellis, scilicet sancti Martini et sancti Petri ac manso dominicato et factis XL et medio, in quibus consistit colonia Belciacus, Avesa cum oratorio et Cavanetus; item Vobridius in pago Cinomanico super Lidum cum capella ac manso dominicato et factis XXVIIII, in quibus continetur ipsa colonia Vobridius, et Vallis seu Bolonnus et Luiniacus et Curtis Admonis, necnon Curtis Macionis cum silvula quae dicitur Landa. Has denique praefixas et nominatim praescriptas villas quae noscuntur cum vineis, culturis, silvis, pratis, farinariis, usibus et stipendiis fratrum beati Martini coenobii deputatae, quamvis quibuslibet ex eis a rectoribus ejusdem saepe dicti loci inlicita imminutione largita fuerint beneficia, secundum praesignatam quantitatem factorum redintegratas, eorumdem fratrum victui ac potui more canonico perpetuo habendas decernimus. Denique Antoniacum atque Curciacum cum colonia Vetrarias, sicut jam olim nostris praeceptionibus eis ad vestimenta confirmavimus, perenni confirmatione mansuras ad integrum judicamus; Marciacum vero ad calciamenta coeterosque necessarios usus, Liradum quoque ob Normannorum seu Brittonum saevissimam persecutionem ad confugium seu monasterium construendum jure praefixo cum omni integritate concessas fore decrevimus. Concedimus etiam eis juxta monasterium inter Berbizilos et Spicarias, ad communem utilitatem eorum necnon pecora custodienda atque alenda, mansellos decem cum culturis et terris sibi subjectis et de pratis aripennos ducentos quinquaginta. Haec omnia in quibuscumque sint pagis, quibuslibet interjaceant territoriis, una cum familia utriusque sexus in eisdem villis commanenti vel sibi pertinenti sub certo numero superius praetaxato villarum, ut jam supra diximus, eorum utilitati in victu ac potu et vestimentis seu calciamentis necnon et confugio, sicut cum bonorum virorum ac procerum nostrorum consilio ordinavimus, sic quoque perenniter mansurum atque inviolabiliter secundum canonicam institutionem ordinationemque proprii abbatis, decani seniorumque ejusdem loci fratrum manere atque ordinari decernimus, sicut jam superius praememoratum est. His itaque divina inspiratione conlatis beneficiis, non indebite, ut remur, statuimus atque ratum fore judicamus ut in eleemosina genitoris genitricisque nostrae atque nostra seu carissimae conjugis prolisque nostrae et eorum virorum qui ecclesiam beati Martini suis ditaverunt rebus, nona pars ex omnibus frugibus et ex vino tam de villis dominicatis, licet in beneficio habeantur vel deinceps dentur, quam etiam ex eis quae fratribus tribuuntur, videlicet ex omnibus quae tempore memorati domni et genitoris nostri ad usus abbatum vel fratrum deputatae fuerunt, hospitali reddatur integerrime nobilium. Hospitale vero pauperum antiqua constitutione permaneat. Tecturam vero monasterii et omnem emendationem, undecumque tempore avi et genitoris nostri consueverunt facere, exinde peragant. Statuentes ergo per hanc nostram auctoritatem praecipimus ut ab hoc tempore et termino regni nostri, in quo, Deo auctore, consistimus, id est anno XXII publicae ditionis curam administrando, nemo quilibet regum successorum nostrorum, principum sive rectorum quorumlibet ordinum aut abbatum vel laicorum ab hac nostra institutione quippam imminuere aut immutare vel distrahere seu inquietare aut sollicitare praesumat, sed, sicut caetera statuta regum conservata custodiuntur, sic haec quoque nostrae praeceptionis auctoritas inviolabiliter ab omnibus conservetur. Refectiones vero fratrum ex more debitas, praeter villas dominicatas, undecumque sive de cellis atque precariis eidem abbatiae pertinentibus vel a catholicis viris in reliquum conferendis, simul per hoc nostrae auctoritatis praeceptum eisdem suis temporibus persolvendas decrevimus, inter quas censemus ipsis fratribus ex villa Adrisciaco refectionem unam plenariam in transitu domni et genitoris nostri Hludowici, quam ipse beato delegaverat Martino, quod evenit XII kal. julii. Concedimus etiam eidem sancto per hoc nostrae dignitatis praeceptum villam quae vocatur Mons, sitam in pago Miliduninse, quam genitor noster genitrici dederat nostrae et ipsa in extremo sui temporis praefato sancto Martino delegare proposuerat, cujus sacram devotionem jure debito nos adimplentes, ob elemosinam genitoris nostri et ejusdem nostrae genitricis ac nostram seu dilectae uxoris prolisque nostrae, instituimus in die obitus sui, quod evenit XIII kal. maias, exinde similiter plenariam refectionem, et VI kal. juniarum, id est tempore ac die quo, Domino annuente, in regni fastigio consecrati et ordinati sumus, similiter aliam eisdem fratribus ex eadem villa Monte refectionem administrari ordinamus, quatinus eisdem fratribus pro nobis ac totius sanctae Dei Ecclesiae statu et pro universali pace delectabilius Deum exorare complaceat. Et ut haec praeceptionis auctoritas per superventura tempora ab omnibus Deum timentibus et sanctos ejus reverentibus custodiatur atque diligentius conservetur, manu propria subter eam firmavimus et de bulla nostra sollemniter insigniri jussimus.
Signum (Monogramma) Karoli gloriosissimi regis.
Hildeboldus regiae dignitatis notarius ad vicem Hludowici recognovit et subscripsit.
Legimus.
Data VIIII kal. mai., indictione X, anno XXII regnante Karolo gloriosissimo rege. Actum Turonis civitate. In Dei nomine feliciter. Amen.
(Bulla aurea olim appensa).