862, 26 avril. — Tours.
Charles le Chauve, étant venu à Saint-Martin de Tours, dont il a confié l'abbatiat à Hubert, y renouvelle en faveur du monastère le privilège de l'immunité jadis concédé par ses prédécesseurs et par lui-même et stipule en outre que, quand il viendra à Saint-Martin, lui ou l'un de ses successeurs, tant les officiers du palais que d'autres personnes ne devront exiger aucun tonlieu ni sur le vin ou les autres marchandises appartenant aux frères et mis en vente à l'intérieur du cloître, ni aux dépens des hommes du bourg de Saint-Martin.
A. Original perdu.
B. Copie de l'année 1711, par Baluze, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 76, fol. 36, d'après la Pancarta nigra, fol. 48, et la Pancarta alia, fol. 42.
C. Copie du xviie s., par André Du Chesne, Bibliothèque nationale, Mélanges Colbert, vol. 46, fol. 55, d'après la Pancarta alia, fol. 42.
D. Copie du xvie s., dans la transcription d'un vidimus de Philippe le Bel, donné à Maubuisson en 1311 (11 avril-5 octobre), Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 390, n° 509.
E. Copie du xive s., dans la transcription du même vidimus, Archives nationales, JJ 47, fol. 96 v°, n° VIxxXV.
F. Copie du xviiie s., collationnée par Percier, conseiller maître à la Chambre des comptes, Archives nationales, K 186, n° 24, d'après la Pancarta nigra ou la Pancarta alia.
G. Copie abrégée de l'année 1643, par Dom François Lesueur, Bibliothèque nationale, ms. lat. 13898, fol. 65, n° 41, d'après la Pancarta alia.
H. Copie du xviiie s., Archives nationales, K 186, n° 60, d'après un vidimus de Charles VI, de l'année 1391, vidimant le diplôme de Philippe le Bel indiqué sous les lettres D et E.
a. Martène, Amplissima collectio, t. I, col. 164 (année 861), «ex ms. Colbertino et cartario S Martini».
b. Recueil des historiens de la France, t. VIII, p. 574, n° clxxiii, d'après a.
Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, t. I, p. 259.
Indiqué : Böhmer, Regesta, n° 1702.
Indiqué : Mabille, La Pancarte noire, p. 86, n° xliii, et p. 159, n° 62.
Dans les parties imprimées ci-dessous en petit texte, ce diplôme reproduit les termes du diplôme du 27 décembre 845, qui reproduit lui-même le texte d'un diplôme de Louis le Pieux (Voir la note critique placée avant le texte du n° 80). À la confirmation de l'immunité s'ajoute une disposition nouvelle à l'occasion de laquelle, sans doute, le présent diplôme a été expédié. Lorsque le roi logera à Saint-Martin avec sa suite et ses services, les marchandises mises à la disposition du personnel du palais par les chanoines ou les habitants du bourg devront être achetées au cours, sans aucun prélèvement opéré au profit du fisc ou des officiers chargés des achats. Le mot teloneum serait ici assez mystérieux, s'il fallait y voir une taxe sur le transport des marchandises, perçue par les ministeriales palatii peu qualifiés pour cette tâche. Si le développement n'est pas interpolé, et nous ne pensons pas qu'il le soit, il faut y voir une mesure de précaution exprimée en langage juridique contre les abus que se permettaient les gens du roi lorsque celui-ci logeait à Saint-Martin.
Texte établi d'après B C D E F. À moins d'indication contraire, l'orthographe est celle de B.
In nomine sanctae et individuae Trinitatis. Karolus gratia Dei rex. Si commoditatatibus et honestatibus necessitatibusque locorum divino cultui mancipatorum servorumque Dei in eisdem degentium sagaciter providemus, regiae praecellentiae opera frequentamus ac per hoc facilius nos aeternae beatudinis gloriam adepturos procul dubio confidimus et auxilium supernae pietatis propterea nobis ad praesentem vitam felicius transigendam adfuturum nullatenus ambigimus. Itaque notum sit omnibus sanctae Dei Ecclesiae fidelibus et nostris, praesentibus atque futuris, quia orandi sive aliorum negotiorum regni nostri ordinandi gratia, ad monasterium peculiaris patroni nostri beati Martini venientes, ubi ejusdem reverendosum corpus veneranter humatum excolitur, cui etiam abbatis officio praesidere divina largitate et nostra commissione venerabilis vir Hucbertus abba cognoscitur, et [cum] inter reliqua de ejusdem sacratissimi loci clericorumque in eo Christo famulantium necessitatibus ac utilitatibus diligentius sciscitaremur atque requireremus, quia regum cultibus idem locus coeteris honorabilior et excellentior erat, ut nos quoque participes retributionis eorum esse mereamur, placuit praecellentiae nostrae, pro relevandis loci et clericorum detrimentis et propellendis omnium adversantium impedimentis, a progenitoribus nostris et a nobis etiam factam immunitatis praeceptionem innovare eidemque loco ad perpetuum tutamentum de rebus omnibus per omne regnum nostrum sitis ipsi pertinentibus, de more eorundem regum et progenitorum nostrorum, fieri jubere, scilicet ut pro nobis eundem praeclarissimum sanctorum angelorum concivem inter omnes hujus saeculi adversitates semper possimus habere continuum interventorem. Praecipientes ergo jubemus atque praecipimus ut nullus judex publicus aut quilibet superioris aut inferioris ordinis rei publicae procurator ad causas judiciario more audiendas in monasteria sive ecclesias aut villas seu reliquas facultates quas instanti tempore in quibuslibet provinciis aut territoriis regni nostri juste et legaliter tenet vel deinceps in jure ipsius monasterii superna dispensatio voluerit addi, conetur ingredi, nec freda aut tributa aut mansiones aut paratas aut teloneum aut mansionaticum de mansionibus in burgo sitis, sicut in praecepto domni et genitoris nostri continetur, extorquere, aut fidejussores tollere, aut homines tam ingenuos quam servos super terram crebro dicti monasterii commanentes distringere, nec ullas publicas functiones aut redibitiones requirere, quibus idem monasterium sibique adtinentes aliquod injuste patiantur expendium, nostris futurisque temporibus quisquam tam temerarius existat qui id faciendi inlicitam sibi potestatem usurpare attemptet. Quicquid vero de praefatis ejusdem monasterii rebus in jus fisci nostri cedendum fuit et a decessoribus nostris comperimus collatum et largitionis nostrae munere plene volumus esse per immensum eidem venerando loco concessum, ut id, remoto fisci dominatu, ad luminaria basilice beati Martini augmentanda et ad sustentationem pauperum seu clericorum in eodem loco Domino deservientium sit supplementum. Praeterea ad excludendum penitus omnis telonei repetitionem, pro amplioris remunerationis praemio, placuit subjungere ut, quandocunque noster aut quorumlibet divina dispensatione successorum nostrorum, orationis causa aut cujuslibet alterius negotii gratia, ad eundem saepe dictum sanctum locum adventus fuerit. nullum omnino teloneum a ministerialibus palatii vel a quolibet alio ullatenus requiratur aut exigatur de vino aut de quibuslibet rebus clericorum venditis pro eorum utilitatibus aut necessitatibus intra claustra plerumque dicti monasterii neque de hominibus juris beati Martini in burgo ejusdem exterius commanentibus sive degentibus. Si quis autem in tantam prorumpere ausus fuerit audaciam ut hujus praecepti nostri violator existat, quemadmodum in praeceptione domni et genitoris nostri continetur, non solum in offensam nostram lapsurum, verum etiam sexcentorum solidorum auri ad purum excocti se noverit poena mulctandum, ex qua duas partes rectores memorati monasterii, tertiam vero jus fisci recipiat. Dignum namque justumque est ut tot piorum regum decessorum nostrorum nostrique praecepti violator hujuscemodi sustineat poenam, ut et se tantae temeritatis merito argui cognoscat et coeteris ne id agere quolibet ausu pertemptent timorem incutiat, ut nullus scilicet beneficia regalia locis Deo dicatis veneranter exhibita temerare conetur. Volumus itaque atque censemus ut, remota totius judiciariae potestatis inquietudine, quieto ordine memoratus abba suique successores [res] praefati monasterii cum omnibus sibi subjectis vel ad se aspicientibus seu pertinentibus hominibus sub immunitatis atque protectionis nostrae defensione consistant nostroque fideliter parentes imperio pro incolumitate nostra conjugisque et prolis seu etiam imperii a Deo nobis conlati ejusque gratissima miseratione perpetuo conservandi una cum clero sibi commisso Dei immensam clementiam jugiter exorent. Et ut haec auctoritas inviolabilem obtineat effectum et a fidelibus sanctae Dei Ecclesiae et nostris verius credatur ac diligentius conservetur, manu propria subter firmavimus et anuli nostri impressione signare jussimus.
Signum (Monogramma) Karoli gloriosissimi regis.
Elifredus diaconus ad vicem Hludovici recognovit et subscripsit.
Data VI kal. maii, indictione X, anno XXII regnante Karolo gloriosissimo rege. Actum Turonis urbe metropoli. In Dei nomine feliciter. Amen.