863, 29 octobre. — Verberie.
Notice scellée du sceau royal relatant les péripéties de l'instance poursuivie devant une assemblée de grands ecclésiastiques et laïques et le roi Charles le Chauve, lui-même partie au procès, entre Robert, évêque du Mans, et Enjeuger (Ingelgarius), abbé du monastère de Saint-Calais, au sujet du statut du monastère, revendiqué par Robert comme épiscopal et par Charles comme royal, instance terminée par le désistement de l'avoué de Robert et par l'ordre du roi de détruire dans la quinzaine en sa présence les titres faux produits par l'évêque à l'appui de ses prétentions sur le monastère.
A. Original perdu.
B. Copie du xviie s., par Jacques Sirmond, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 141, fol. 192, sous le titre. «Exemplar notitiae qualiter dominus noster Karolus filius vester carissimus querelae Rotberti episcopi finem dedit», probablement d'après le Petit cartulaire de Saint-Calais, perdu.
C. Copie de l'année 1709, dans une transcription du Grand cartulaire de Saint-Calais, manuscrit ayant appartenu à la famille Mégret-Ducoudray, à Saint-Calais, p. 29, sous le même titre qu'en B, d'après le Grand cartulaire.
D. Copie du xviie s., par Baluze, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 9, fol. 92v°, d'après B.
a. Mabillon, Annales ordinis sancti Benedicti, t. III, p. 105, sous le même titre qu'en B et C, «ex veteri exemplo codicis Aninsulensis», d'après le Petit Cartulaire de Saint-Calais, perdu.
b. Martène et Durand, Veterum scriptorum... amplissima collectio, t. I, col. 169, «ex archivis Anisolensis monasterii».
c. Mansi, Sacrorum conciliorum... collectio, t. XV, p. 670.
d. Recueil des historiens de la France, t. VII, p. 297.
e. J. Havet, Les chartes de Saint-Calais, appendice, n° 21, dans la Bibliothèque de l'École des Chartes, t. XLVIII (1887), p. 244, et dans Œuvres, t. I, p. 187, d'après C a b.
f. Froger, Cartulaire de l'abbaye de Saint-Calais, p. 36, n° 21, d'après C.
Indiqué : Georgisch, Regesta, t. I, col. 128.
Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, t. I, p. 242.
Indiqué : Böhmer, Regesta, n° 1659.
Cette notice a été établie dans les services du comte du palais comme en témoigne la souscription: «Raganarius notarius ad vicem Hosberti comitis palatii recognovi». Mais on s'attendait à trouver le nom de Foulque qui remplissait alors les fonctions de comte du palais et non celui d'Osbert, probablement comte du Maine, mentionné comme missus dans cette province en 853 (Capitularia, t. II, p. 276) et parmi ceux qui prêtèrent le serment de Quierzy à Charles le Chauve en 858 (Ibidem, p. 297). — Le chiffre de l'indiction n'est exact que si on suppose l'emploi du style indictionnel de septembre. — J. Havet a résumé les péripéties de l'affaire racontée dans la notice ci-dessous (mém. cité sous la lettre e, Bibl. de l'École des Chartes, t. XLVIII, p. 13 à 15, et Œuvres, t. I, p. 111 à 113). Des cinq lettres de Nicolas Ier communiquées au concile, seule, celle qui était adressée à Herradus est perdue. Les quatre autres, adressées respectivement à Charles le Chauve (Jaffé, Regesta, 2e éd., n° 2742), aux évêques du royaume (ibidem, n° 2745), à Robert (ibidem, n° 2743) et aux moines de Saint-Calais (ibidem, n° 2744) ont été publiées en dernier lieu par Perels (Epistolae Karolini aevi, t. IV, p. 624, n° 109, p. 625, n° 110, p. 628, n° 113, p. 627, n° 112). Le pape avait encore adressé une autre lettre au sujet de la même affaire à Hincmar de Reims (Jaffé, n° 2746; Perels, p. 626, n° 111).
Cum resideret excellentissimus ac gloriosissimus rex Karolus in Vermeria palatio in conventu venerabilium archiepiscoporum, episcoporum, abbatum clerique ceteri ordinis cum illustribus comitibus et vassis dominicis ac compluribus nobilium virorum quorum nomina subter tenentur inserta aliisque non paucis qui numerositatis gratia nominatim comprehendi nequeunt, ad diversas emergentium causarum considerationes tam ecclesiasticas quam saeculares tractandas atque juste et legaliter diffiniendas, ventilare coepit controversiam ortam inter Rotbertum, Cenomannicum episcopum, et Ingelgarium, monasterii sancti Carilefi abbatem, pro qua maxime per ammonitionem reverendi papae Nicolai domnus rex ad eumdem conventum venerat. Recitata autem epistola ab eodem apostolico domno regi directa narrabat coenobium sancti Carilefi potestati episcopatus predicti Rotberti injuste subtractum et ut ei restitueretur exposcebat. Cujus metropolites Herardus, legens scriptum pro praefata altercatione sibi ab eodem papa directum, invenit ceteros eum syllabatim rogasse antistites ut ipsi Rotberto ad ipsum monasterium adipiscendum unanimiter opem ferrent. Quae litterae coram prolatae ostenderunt eidem Rotberto quartam missam epistolam, eademque ostensa inventum est monachis praedicti coenobii quintam missam, quarum tres hactenus domnum regem et pontifices ac ceteros assistentes latuerant, eodem eas Rotberto occultante. Tum juxta ejusdem apostolici mandationem et sacrorum canonum institutionem, idem Rotbertus ex propria diocesi tres elegit judices, Herardum scilicet Turonicum metropolitem, Dodonem Andecavensium et Actardum Nannetensium antistitem quorum examine idem terminaretur conflictus. Vocati autem saepe dicti coenobii monachi et coram interrogati responderunt se illuc per obedientiam proprii abbatis venisse nec esse sui officii ut ex hoc cum quolibet in rationem intrarent. Interrogatus etiam eorum abbas respondit per obedientiam et munificentiam ipsius regis sub monastica professione se ipsum tenere monasterium et exinde ei debitum exhibere famulatum. Tunc surgens gloriosus rex stetit ante praedictos judices et manifeste ostendit ex parte atavi, avi et genitoris jure hereditario, sine ullo censu, se ipsum possidere monasterium ac singillatim monachis abbatibus illud gubernandum commisisse, addiditque quod, excusante se Rainaldo ex eadem abbatia, ipse Rotbertus cum Frodoino abbate regio jussu electionem ibi fecerit et nihil ex hac re sonuerit; patrata vero electione, ipsum monasterium petierit, ac illud ei non restituendo sed beneficii nomine largiendo commiserit, non recolens eisdem monachis regali auctoritate et pontificali privilegio concessum ex sese abbates sibi eligendo praeficere. Hinc judicio episcoporum inventum est ut utriusque partis auctoritates inconvulsae servarentur et datus est eis dies statutus ad discernendum cujus juste et legaliter refutanda, cujusve essent scripta approbanda atque tuenda, cui placito ipse domnus rex et monachi interfuerunt et idem episcopus illo venire atque legatum suum mittere distulit. Interea sacrarum statuta auctoritatum et saecularium jura legum prolata demonstraverunt, insuper omnes episcopi et ceteri assistentes assensum praebentes judicaverunt ut, quia de rebus ecclesiasticis agebatur negotium et aliter nullo modo poterat definiri, admitterentur advocati utriusque partis, regalis videlicet et episcopalis, quatinus his altercantibus veritas nudaretur et ad debitum celerius terminum causa perduceretur. Quibus datis, praecellentissimus rex, repetito consessu, accepit judiciariam potestatem. Advocatus autem episcopi, Haldricus nomine, regis interpellavit advocatum nomine Widonem, dicens quod res sancti Gervasii, id est monasterium sancti Carilefi, unde strumenta se habere dicebat et antecessores ejusdem Rotberti Franco et Haldricus pontifices tenuerant, regia potestas cujus ille advocatione fungebatur ei malo ordine et injuste contenderet. Ipse vero respondit quod res quas ei quaerebat imperatores Francorum hereditaverint domno regi Karolo et non solum triginta sed etiam trecentis annis absque censu et absque ulla repetitione ad proprium tenuerint. Tunc domnus rex interrogando adjuravit Wenilonem Senonensem et Helmeradum Ambianensem et Herpuinum Silvanectensem episcopum qui temporibus piissimi imperatoris Hludowici fuerant, Adalardum quoque illustrem comitem, secretorum ejus conscium et administrum, qui veraciter testati sunt ipsum monasterium praescripto Haldrico non restitutionis sed beneficii jure largitum. Interrogatus quoque idem advocatus episcopi et Witto ejus homo id ipsum professi sunt: nec enim praetaxatus episcopus Haldricus idem monasterium amplius quam duobus annis et dimidio habuit, Franco etiam ejus antecessor non amplius quam novem annis illud tenuit et in vita sua retento episcopatu amisit, cum episcopium uterque illorum pluribus annis rexerit. His ita elucidatis, reverendi antistites et nobilissimi proceres et ceteri assistentes apertissime cognoverunt cognoscentesque affirmaverunt regiam ejusdem monasterii praeponderare possessionem quae numquam et nusquam interrupta fuerit, sed continuatim inconvulsa manserit, episcopale vero ideo refutandum dominium quia ejus non vera, nec effectum habentia apparerent instrumenta, nec habuerit quisquam pontificum idem monasterium nisi jure beneficii per munificentiam principalem. Advocatus igitur episcopi veridica professus est ratione non habere se vera et legitima instrumenta per quae idem monasterium tenere posset. Unde et se concredidit, et nulla principis aut judicum vi aut oppressione, sed propria voluntate et justo omnium assistentium judicio easdem res cum querela warpivit, et ne materia refricandae litis ulterius remaneret, jussit domnus rex ut instrumenta Cenomannicae ecclesiae quae inutilia et falsa probata erant, intra quartum decimum diem in ejus exhiberentur praesentia penitusque abolerentur, ne iterum per illa frustra aliquando innovarentur litigia et tempora quorumlibet judicum inaniter occuparentur. Propter notitiam namque rerum ne umquam oblivione elaberentur, judicatum est ut omnia haec fideliter litteris alligarentur et in quorum praesentia publice gesta essent viritim comprehensis eorum indicaretur vocabulis, et ut perpetuum vigorem cuncta praeferrent omnemque falsitatis effugerent suspicionem regio munirentur sigillo.
In horum praesentia actum est: Hincmari archiepiscopi, Wenilonis Senonensis archiepiscopi, item Wenilonis Rothomagensis archiepiscopi, Herardi archiepiscopi, Dodonis episcopi, Herluini episcopi, Agii episcopi, Herpuini episcopi, Actardi episcopi, Guntberti episcopi, Helmeradi episcopi, Hildebranni episcopi, Hildegarii episcopi, Untfredi episcopi, Aeneae episcopi, item Hincmari episcopi, Archenrausi episcopi, Gisleberti episcopi, Isaac episcopi, Odonis episcopi, Waltberti episcopi, Raganelmi episcopi, Christiani episcopi, Vulcrici episcopi, Goslini abbatis, Frodoini abbatis, Bernardi abbatis, Vulfadi abbatis, Trasulfi abbatis, Gotefredi abbatis, Adalardi comitis, Hutonis comitis, Haimadei comitis, Harduini comitis, Fulconis comitis, Herimfridi comitis, Bertaldi comitis, Gerardi comitis, Heddonis comitis, Sigeramni comitis, Berangarii comitis, Airici comitis, Theoderici comitis, Grifonis comitis, Bernardi comitis, Ursonis comitis, Alboini comitis, Bertramni comitis, Constantii, Adaluvassi.
Raganarius notarius ad vicem Hosberti comitis palatii recognovi.
Data IV kalend. novembris, indictione XII, anno XXIV regni Karoli gloriosissimi regis. Actum Vermeria palatio regio. In Dei nomine feliciter. Amen.