867, 30 octobre. — Orville.

Charles le Chauve, à la prière des moines du monastère de Saint-Vaast, affecte de la façon suivante les biens formant la part de la communauté monastique: à la matricule, Simencourt (Maynbotvillam), «Bais», «Senous», Hébuterne, Pommier, Herlincourt, dix manses à Bovincourt, Menin, Moorseele ou Moorsel, Seldigem (?), Givenchy, un manse à Sainte-Catherine (autrefois Demencourt), un manse «in Farneolo», avec le cens des biens cédés en précaire; à la nourriture et à la boisson des moines, la moitié du bourg appelé «Nova villa», situé à côté du monastère, Feuchy, Sainte-Catherine (autrefois Demencourt), Thélus, Biache[-Saint-Vaast], Hendecourt[-lès-Ransart] et «Bernella», plus en Beauvaisis, Moislains, Puzeaux et Angicourt, Vaux-sur-Somme, enfin Estaires, Sauchy ou Sailly (?), Armentières, Mastaing, Meurchin, Zerkeghem, plus la précaire d'Emmon et de Tagengier (Tagengarius); à la chambrerie, Athies, un autre Sauchy ou Sailly (?), Ligny, Campigneulles (?), trois manses à Coullemont (?), un manse à Lambres, un autre aux Hées, une taverne dans le «vicus» du monastère, tout ce qui n'est pas bois, volailles et œufs devant être spécialement affecté aux vêtements et aux chaussures de la communauté; d'autre part, tout le lin provenant des «villae» de la mense conventuelle sera rassemblé à la chambrerie ainsi que la laine, jusqu'à concurrence de 400 livres, le surplus de la laine devant être mis à la disposition du prévôt; enfin, si les revenus affectés à la chambrerie s'avèrent insuffisants, les «villae» de la prévôté suppléeront à cette insuffisance. Seront affectés à la porterie Berneville, un manse avec un moulin à Anzin, cinq manses avec un moulin à Agnez et la dîme de tous les revenus de l'«abbatia»; à l'hospice des pauvres, sept manses à Dainville, trois manses à Buneville et à Linzeux, le cinquième de la dîme affectée à la porterie, une charretée sur dix du bois fourni par les «villae» affectées à la prévôté et à la chambrerie; à l'infirmerie, le tonlieu du marché. Le roi stipule en outre que la répartition des serfs entre les «villae» restera telle qu'au temps de l'abbé Adalongus, que les constructions et réparations utiles seront faites selon la coutume, que le règlement susdit s'appliquera à une communauté de 112 moines et qu'un privilège épiscopal corroborera le présent précepte.

Référence : Arthur Giry, Maurice Prou, Georges Tessier et Ferdinand Lot (éd.), Recueil des actes de Charles II le Chauve, roi de France (840-877), Vol. 2, Paris, 1955, no304.

A. Original perdu.

B. Copie de la fin du xvie ou du début du xviie s., dans un recueil jadis conservé à l'évêché d'Arras, sous le titre: «Privilegium Caroli regis de possessionibus ecclesiae sancti Vedasti», d'après le registrum compilé au xiie s. par Guiman.

C. Copie de la fin du xve ou du xvie s., dans le recueil dit Cartulaire de Guiman, Archives du Pas-de-Calais, H 1, fol. 10, sous le titre: «Privilegium Caroli regis et imperatoris de libertatibus et possessionibus B. Vedasti», d'après la même source que B.

D. Copie collationnée le 5 septembre 1716 par deux notaires royaux «au cartulaire R reposant ès archives de l'abbaye de Saint-Vaast d'Arras», Bibliothèque nationale, Pièces originales, vol. 63, dossier Angicourt, fol. 2, d'après un texte apparenté à C.

a. Miraeus, Opera diplomatica, éd. Foppens, t. II, p. 932, «ex archivis abbatiae».

b. Martène, Amplissima collectio, t. I, col. 181, «ex cartario Vidastino».

c. Recueil des historiens de la France, t. VIII, p. 604, n° cciv, d'après b.

d. Van Drival, Cartulaire de l'abbaye de Saint-Vaast d'Arras, p. 40, principalement d'après B et C.

Indiqué : Georgisch, Regesta, t. I, col. 132.

Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, t. I, p. 278.

Indiqué : Böhmer, Regesta, n° 1743.

Indiqué : Tailliar, Recherches sur l'abbaye de Saint-Vaast, p. 340, traduction française, p. 234.

Il est à peu près évident que dans le cartulaire de Guiman auquel se rattache plus ou moins directement toute la tradition manuscrite et imprimée, ce diplôme était daté de la 27e année du règne, c'est-à-dire du 30 octobre 866. Pour mettre l'année du règne d'accord avec le chiffre 1 de l'indiction, qui dans le style indictionnel de septembre convient aux quatre derniers mois de 867, Dom Bouquet (c) a forcé l'année du règne d'une unité et a corrigé le chiffre xxvii en xxviii. Historiquement, sa correction est parfaitement justifiée. Si l'acte avait été délivré le 30 octobre 866, le notaire Adalgarius l'aurait souscrit non pas ad vicem Gauzleni, mais ad vicem Hludowici, puisque le chancelier Louis ne mourut que le 9 janvier 867. D'autre part, il faut rapprocher le présent diplôme du précédent, délivré le 18 octobre 867 dans la même localité, Orville, où la présence de Charles le Chauve est signalée au même moment par les Annales Bertiniani (éd. Waitz, p. 88): «causa venandi ac expendendi autumnale tempus in abbatia sancti Vedasti et in Audriaca villa ac circumcirca morandi disponit». Ces rapprochements plaident déjà en faveur de la sincérité de l'acte dont les circonstances expliquent parfaitement l'expédition. On sait en effet que l'année précédente, en 866, Charles le Chauve avait obtenu de Lothaire II la cession du monastère de Saint-Vaast, qu'il en avait fait faire la «descriptio» sous forme d'un polyptyque qui ne nous a pas été conservé, qu'il avait retenu pour lui l'établissement principal avec les meilleurs domaines et distribué le reste à ses fidèles (Annales Bertiniani, éd. Waitz, p. 82 et 85 et Cartulaire de l'abbaye de Saint-Vaast d'Arras, éd. Van Drival, p. 5). On conçoit dès lors que «la mainmise du roi sur le temporel de l'abbaye, la division des biens entre ses fidèles» aient «entraîné, à titre de compensation pour les moines, l'établissement d'une mense conventuelle proprement dite et un sensible accroissement de la part réservée aux religieux» (Lesne, L'origine des menses..., p. 85). Une critique purement formelle aboutit aussi à un jugement favorable. Si de la lecture du texte encombré de digressions se dégage une impression de confusion qui suggère la possibilité d'interpolations, on se souviendra qu'il en est de même de presque tous les diplômes portant affectation générale de biens à une communauté et constitution d'une mense conventuelle. Une sévérité excessive ne serait donc pas justifiée. On connaît d'autre part trois confirmations du diplôme de Charles le Chauve, toutes trois remaniées à des degrés divers, qu'il convient de comparer avec l'acte confirmé. La première est le diplôme synodal signalé plus haut, p. 171, n. 5. La seconde émane du pape Jean VIII (Jaffé, 2e éd., n° 3022, Cartulaire de l'abbaye de Saint-Vaast, éd. Van Drival, p. 35) et le troisième du roi Eudes (ibidem, p. 51). — Quant à l'identification des noms de lieux, on consultera: Les biens de l'abbaye de Saint-Vaast dans la Hollande, la Belgique et les Flandres françaises (Anzin, 1887), par L. Ricouart, Les biens de l'abbaye de Saint-Vaast dans les diocèses de Beauvais, de Noyon, de Soissons et d'Amiens (Anzin, 1888), par le même, et la Table onomastique du Cartulaire de Saint-Vaast dressée par le comte de Loisne (Arras, 1906).


Texte établi d'après B et C en suivant l'orthographe de C.

In nomine sancte et individue Trinitatis. Karolus Dei gratia rex. Si ea que predecessores nostri, [regia sublimitate] divina ordinante providentia prediti ac superna dignatione illuminati, necnon et sancte Dei Ecclesie suorumque fidelium devotis admonitionibus ac precibus [instigati], pro statu et utilitate ecclesiarum ac servorum Dei statuere decreverunt nostris confirmamus edictis atque, ipsorum devotissimis consentientes affectibus, eadem pia munia, Domino annuente, exequimur, hoc nobis procul dubio ad eternam beatitudinem et totius regni nobis a Deo commissi tutelam profuturum esse credimus et retributorem Dominum exinde in posterum habere confidimus. Igitur notum sit omnibus fidelibus sancte Dei Ecclesie ac nostris, presentibus scilicet et futuris, quia caterva monachorum ex monasterio quod vocatur Nobiliacus, ubi preciosus confessor Christi Vedastus corpore quiescit, humillimis precibus ibidem Deo militantium efflagitati sunt ut pro Dei omnipotentis amore et futuro ejusdem sancte conversationis augmento et ne aliqua successorum suorum negligentia aut parcitate sive diminutione ordo in ea monasticus futuris temporibus perturbaretur, quasdam villas ob multimodas necessitates prefate monachorum congregationi delegatas, propter rei firmitatem et ipsius sancti patroni nostri Vedasti reverentiam, auctoritatis nostre preceptum fieri juberemus, per quod tam ea que pre manibus habebant quam et ipsa que a nostra celsitudine humiliter exposcebant rata et stabilita deinceps permanere possent. Nos vero, petitionibus illorum quia necessaire et rationabiles erant aurem accommodantes, veluti postulaverunt fieri adjudicavimus atque has infrascriptas villas diversis eorum necessitatibus profuturas ad eorum usus et necessitates supplendas perpetuo deservituras delegavimus: ad matriculam scilicet, Maynbotvillam, Bais, Senous, Herbotcisternam, Pomerias, Herlincurtem, et in Bovenicurte mansos X cum Longo Bragio, Mayninium, Morselle, Sceldogeim, Juventiacum, et in Dominica curte mansum I, et in Farneolo mansum I. Has villas cum mancipiis et omnibus ad se pertinentibus in usus luminariorum, matriculariorum et ceteris que ecclesiis in prefato monasterio positis necessaria fuerint deputavimus cum omni censu de omnibus precariis monasterii, eo modo ut quicquid etiam ad medicinam opus fuerit ex prefatis villis suppleatur. Ad necessaria vero fratrum, victus scilicet et potus, has villas delegavimus, medietatem videlicet vici qui vocatur Nova villa juxta monasterium ipsum situm et tabernam I, Filciacum villam, Dominicam curtem, Theuludum, Bigartium, Hetnamcurtem et Bernellam; in pago Belvacensi Mediolanas, Puteas aquas et Angisicurtem, mansum indominicatum et alios mansos XXIIII cum ecclesia ac vineis et ceteris appendentiis, Valles super fluvium Summam cum camba I et duobus molendinis et mansis ad eosdem pertinentibus qui in dominicatu nostro fuerunt, Stagras, Saltiacum, Armentarias, Mast, Marcheim, Sirigoheim. Has omnes cum precariis omnibus et suprascriptis villis post omnium vite decessum qui eas modo obtinent cum universis harum villarum pertinentiis et familiis, cum ecclesiis et ceteris omnibus, usibus fratrum eternaliter deservituras censuimus. Precariam Emmonis et Tagengarii similiter roboravimus. Ad cameram vero prefatorum fratrum has delegavimus villas, Atheias, Salciacum, Liniacum, Campanias, et in Fontanido mansos III, et mansum I in Lambras et alterum in Hadis ubi homo nomine Odo commanet et tabernam I in vico monasterii cum universis appendentiis et familiis et ecclesiis et omnibus ad se pertinentibus rebus, eo modo ut silve et lignarii et volatilia cum ovis que ex eisdem villis exeunt fratrum usibus deserviant et ad prepositum pertineant. Reliqua vero omnia in usus vestimentorum et calciamentorum et reliquarum necessitatum deputentur. Linum vero omne ex omnibus villis fratrum usibus deservientibus cum lana usque ad summam CCCC librarum ad cameram venient. Si quid vero superfuerit ex lana, non ex lino, in ordinatione prepositi erit, nam linum omne volumus ut ad cameram veniat. Si autem ex his prefatis villis que ad cameram deputate sunt necessitas fratrum suppleri non potuerit, ex his villis que ad preposituram pertinent supplebitur. Ad portam vero Bernevillam et in Anzino mansum I cum molendino et in Anez mansos V cum molendino et decimam omnis abbatie, que ut pleniter veniat rector ipsius monasterii vel cui ipse jusserit previdebit; ad hospitale vero pauperum in Daginvillam mansos VII, in Boneiam villam et Lensales mansos III cum mancipiis utriusque sexus in eisdem manentibus et quintam partem decime que ad portam venerit, et de omnibus lignariis omnium villarum que ad preposituram sive ad cameram pertinent carrum decimum ad prefatum hospitale detur. Ad domum vero infirmorum omne theloneum ex mercato destinavimus, quod equaliter usibus fratrum infirmorum deserviat; erit in ordinatione et providentia solliciti fratris qui custos infirmorum est. Has ergo villas cum mancipiis et redditibus vel appendentiis omnibus ad se pertinentibus fratribus ipsius congregationis, eo modo sicuti supra taxatum est, regali auctoritate et indulgentia per hoc preceptum confirmationis nostre stabili jure eis concedimus [et] in perpetuum confirmamus, et mancipia, sicut tempore Adalongi abbatis ad prefatas villas legaliter pertinuerunt, ita ubicumque sint absque retractatione isti obtineant. Clausura vero monasterii et edificia tam ex suprascriptis villis quam ex omnibus rebus ad prefatum cenobium pertinentibus, sicuti semper consuetudo fuit, ita construantur ac restaurentur ubicumque opus fuerit, precipientes regia potestate ut nemo successorum nostrorum regum vel abbatum quod nostro roboratum est inviolabili edicto subtrahere vel minuere audeat aut ad usus suos retorqueat vel alicui quicquam inde in beneficium tribuat, sed neque servitia ex eis exactet, neque paraveredos aut expensas aut hospitum susceptiones recipiat aut ullas in aliqua re exactiones sive mansionaticos inde exigat preter consuetudinarias operationes que de sepe dictis villis in monasterii utilitatibus ab antiquo fuerant constitute, quibus nil addere presumant. Suprascripta autem ad centum duodecim monachorum numerum ordina[n]tur, ex quo nil cuiquam licebit subtrahere, augere vero si forte voluerit, multiplicatis et augmentatis ad usum eorum opibus, accumulantur divini servitii cultores, qualiter in futuris temporibus fratres in cenobio sepe dicto regulam beati Benedicti servantes absque perturbatione libere Deo servire et pro nobis fideliter orare queant nobisque pro rata confirmatione et illis pro pia et sancta observatione merces in perpetua recompensetur beatitudine. Ad corroborandum etiam amplius quam ad fulciendum nostre celsitudinis preceptum, privilegium episcopale per semet a cunctis Ecclesie filiis eternaliter observandum fieri et confirmari decrevimus. Et ut hec auctoritas, quam ob Dei amorem et anime nostre remedium statuimus atque firmavimus, firmiorem obtineat vigorem et deinceps inconvulsa perdurare valeat, manus nostra confirmatione eam subter firmavimus et de anulo nostro signari jussimus.

Adalgarius notarius ad vicem Gauzleni recognovit.

Data III kal. novembris, indictione I, anno XXVII regnante Carolo gloriosissimo rege. Actum in Audreivilla palatio regio. In Dei nomine feliciter.


Localisation de l'acte

Make this Notebook Trusted to load map: File -> Trust Notebook