872, 20 avril. — Saint-Denis.
Charles le Chauve, confirmant à la prière de Josselin (Gozlinus), abbé, et des moines de Saint-Germain-des-Prés un précepte de Louis le Pieux et les dispositions prises par le même Josselin, détermine comme il suit la consistance de la mense conventuelle et l'affectation des biens qui la composent. [1] Les «villae» d'Antony, d'Épinay et de Cachan, en Parisis, d'Esmans, en Sénonais, de Marolles, en Melunais, de Nogent, en Mulcien, de La Celle, en Pincerais, enfin la «villa» dite «Villa supra mare» pourvoiront aux besoins des moines en vêtements et en chaussures, à l'entretien de certains services monastiques et de divers bâtiments, à la fourniture de vingt muids de savon, à l'achat de poix pour la confection des tonneaux, aux repas à servir aux moines les dimanches et jours de fête. [2] À la place des prestations alimentaires fournies par l'abbé (1.620 muids de froment, 180 de légumes, 160 «pensae» de fromage, etc.) seront attribuées à la mense conventuelle les «villae» de Chalo (avec les hostises d'Obterre) et de Rouvres, en Parisis, de Bagneaux, en Sénonais, avec les hostises de «Campiniacus», enfin de Couvin, dans le «pagus» de Lomme. [3] L'entretien des toitures du dortoir des moines et de la «cella» des novices sera à la charge des «villae» de la communauté monastique, les autres bâtiments du monastère devant être entretenus aux frais de l'«abbatia», à l'exception de ceux qui ont été désignés précédemment. [4] Les vignes de Thiais et de Villeneuve[-Saint-Georges] fourniront le vin pour la boisson quotidienne, à charge pour l'abbé de compléter la production si celle-ci est inférieure à 2.000 muids et jusqu'à concurrence de cette quantité, les usages traditionnels étant observés quant aux deux frères qui travaillent à Villeneuve, aux pressoirs, aux tonneaux, au transport du vin, le personnel de vignerons et de vendangeurs devant rester le même que par le passé. [5] Le miel sera fourni aux moines par l'abbé à raison d'une charretée de huit muids, avec la cire accoutumée, sur le produit de la «villa Lucarias». [6] Le droit des frères est reconnu sur les biens qui leur ont été donnés et sur le clos qui longe le monastère. [7] L'abbé fournira les repas les jours de fête suivants, fête de saint Germain (28 mai), dédicace de l'église, anniversaire de Childebert, fête de saint Vincent, jeudi saint, samedi saint; c'est lui qui fournira aussi pendant trois jours, au temps de Noël et à Pâques, volailles et poules grasses et des «charités» par deux fois aux fêtes susdites. Cependant, les autres jours du temps de Noël et de Pâques, les volailles seront servies aux frères sur le produit des «villae» de la mense conventuelle par les soins du doyen, réserve faite des obligations du trésorier et des autres officiers du monastère. [8] Des repas seront fournis par le doyen, à la translation de saint Germain, sur la «villa» de Chalo et, à la fête de saint Denis, sur la «villa» de Thiais. [9] Le doyen servira aux frères un repas sur les revenus de Voulpaix en Laonnais, aux anniversaires de la naissance (13 juin) et du sacre (6 juin) du roi, cette [double] commémoration devant être ultérieurement remplacée par celle de sa mort. [10] Le présent règlement s'applique à une communauté de 120 moines dont le nombre pourra être accru, si l'abbé augmente la dotation.
A. Original. Parchemin scellé. Hauteur, 600 mm. à gauche, 612 mm. à droite; largeur, 667 mm. en haut, 643 mm. en bas. Archives nationales, K 14, n° 10.
B. Copie de l'année 1597, par Dom Jacques Du Breul, dans ses Inclyti coenobii divi Germani a Pratis Chronica, 2e rédaction, Bibliothèque nationale, ms. lat. 12840, fol. 51, d'après A.
C. Copie de l'année 1750, par Dom Duroussin, dans le Cartulaire de Cachan, Archives nationales, LL 1046, fol. 65 v°, d'après A.
D. Copie du xvie siècle, dans les Cartulaires de Villeneuve-Saint-Georges et de Valenton, Archives nationales, LL 1087, fol. 3 v°, d'après un cartulaire, avec référence à A.
E. Copie du xvie siècle, dans un Recueil de divers titres, Archives nationales, LL 1131, fol. 77, d'après un cartulaire, collationnée avec A le 12 février 1536, en présence de frère Pierre Goscon, vicaire général, et de me Nicole Robillart, procureurs du cardinal de Tournon.
F. Copie du xviiie siècle, faite en suite de la déclaration du roi du 26 avril 1738, Archives nationales, K 181, n° 103, d'après un cartulaire, collationnée avec A (?) par Lelong, conseiller-maître de la Chambre des Comptes.
G. Copies du xvie s., dans Jacques Du Breul, Inclyti coenobii divi Germani a pratis Chronica, 1re rédaction (1569): Bibliothèque nationale, ms. lat. 12844, fol. 12 (anc. fol. 56), copie autographe de Du Breul, incomplète par suite de la disparition de plusieurs feuillets du manuscrit; ms. lat. 12843, fol. 52 v°, transcrit en octobre 1758 par Fr. Étienne Rivière; 2e rédaction (1597): ms. lat. 12840, fol. 51, autographe de Du Breul (cf. ci-dessus sous la lettre B); ms. lat. 12838, fol. 81; ms. lat. 12837, fol. 78; ms. lat. 12839, fol. 88 (anc. fol. 75); ms. lat. 12841, p. 72; ms. lat. 12842, fol. 49 v°.
H. Copie du xviie s., Archives nationales, K 14, n° 10.
I. Copies interpolées: Copie de la fin du xie s., dans Aimoin, Historia Francorum, l. V, c. 34, Bibliothèque nationale, ms. lat. 12711, fol. 153 (al. 157).
J. Copies interpolées: Copie de la fin du xiie s., dans le Cartulaire ††† de Saint-Germain-des-Prés, Archives nationales, LL 1024, fol. 31 v°, sous la rubrique: «Karoli regis», avec l'addition «Calvi» d'une main du xvie s.
K. Copies interpolées: Copie du xiiie s., dans le Cartulaire de l'abbé Guillaume, Archives nationales, LL 1026, fol. viiiv°, sous la rubrique: «Privilegium Karoli regis».
L. Copies interpolées: Copie du xiiie s., dans un fragment de cartulaire, à la suite du Cartulaire de l'abbé Guillaume, Archives nationales, LL 1026, 2e partie, fol. 9 v°, sous la même rubrique qu'en J.
M. Copie de la fin du xiiie s., dans le Petit registre de Saint-Germain-des-Prés, Archives nationales LL 1029, fol. 10, «XIX capitulum», sous la même rubrique qu'en J et L, d'après l'un des cartulaires précédents.
N. Copie de l'année 1751, par Dom Duroussin, dans l'Inventaire ou cartulaire abrégé des titres et papiers de la prévôté et châtellenie de Valenton, Archives nationales, LL 1043, fol. 1, d'après l'un des cartulaires précédents.
a. Aimoini monachi, qui antea Annonii nomine editus est, Historiae Francorum libri V, éd. 1567, p. 688, texte interpolé.
b. Aimoini monachi... libri quinque de gestis Francorum, éd. J. Du Breul, p. 332, texte sans interpolation.
c. Mabillon, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, saec. III, pars ii, p. 119, texte sans interpolation, d'après A.
d. Dubois, Historia ecclesiae Parisiensis, t. I, p. 470, d'après c.
e. Bouillart, Histoire de Saint-Germain-des-Prés, preuves, p. xix, n° xxii, d'après A.
f. Recueil des historiens de la France, t. VIII, p. 639, d'après c.
g. Tardif, Cartons des rois, p. 133, n° 208, d'après A.
h. Wauters, Une mention dans un diplôme du neuvième siècle de Thuines en Hesbain, c'est-à-dire Thienen ou Tirlemont, dans le Compte rendu des séances de la Commission royale d'histoire [de Belgique], 4e serie, t. IX (1881), p. 367, texte interpolé, d'après J.
i. R. de Lasteyrie, Cartulaire général de Paris, t. I, p. 68, n° 50, édition partielle, d'après A.
j. Poupardin, Recueil des chartes de l'abbaye de Saint-Germain-des-Prés, t. I, p. 58, n° xxxvi, d'après A.
Fac-similé : de l'original: Lot, Lauer et Tessier, Diplomata Karolinorum, V, pl. ix.
Indiqué : Georgisch, Regesta, t. I, col. 138.
Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, t. I, p. 296.
Indiqué : Böhmer, Regesta, n° 1779.
Indiqué : Jusselin, Liste chronologique..., dans Le Moyen Âge, t. XXXIX (1929), p. 231, avec fac-similé des notes.
Le diplôme de Louis le Pieux dont le présent acte est partiellement une confirmation a été délivré à Aix-la-Chapelle le 13 janvier 829 (Böhmer-Mühlbacher, Die Regesten, n° 857 [833]; publié dans le Recueil des historiens de la France, t. VI, p. 559, n° cl, et par Poupardin, Recueil cité, p. 43, n° xxviii). Les passages imprimés ci-dessous en petit texte lui sont empruntés.
(Chrismon) In nomine sanctae et individuae Trinitatis. Karolus gratia Dei rex Si ea quae praedecessores nostri, superna dignatione illuminati ac suorum fidelium devotis admonitionibus instigati, pro statu et [utilitate ecclesiarum sive ser vorum Dei statuere decreverunt, nostris confir]mamus edictis, [2] [hoc nobis procul dubio ad aeternam beatitudinem regnique nostri tut]el[am p]rofuturum [esse cre]dimus atque exinde Deum [retribu]torem in posterum habere confidimus. Igitur notum sit omnibus fidelibus sanctȩ Dei Ecclesiae ac nostris, praesentibus scilicet et futuris, quia vir venerabilis Go[z]linus, abba monasterii almi confessoris Christi Germani et sancti Vincent mar[tyris, necnon et] monac[hi ejusdem congregationis, devotissimi orato res nostri, suggesserunt ser]eni[tati nostrae ut, pro Dei amore [3] et futuro ejusdem congregationis suf]fragio, ne aliqua successorum suorum neglegentia ordo in ea monasticus futuris temporibus perturbaretur, ut sepe manifestum est contigisse, super quasdam villas necessitatibus eorum per propriae confirmationis praeceptu[m genitori]s nostri, Hludowici serenissimi augusti, eidem congregationi jam olim deputatas, super alias etiam a [memorato] fideli nostro Gozlino [abbate, pro eorum stipen]dii[s] [4] quae annuatim [in cibo et po]tu accipere debebant, nostro consen[su et au]ctoritate illis conlatas, firmitatis nostrȩ preceptum fieri juberemus, per quod tam ea quae prae manibus habere videbantur quam etiam ea quae a nostra largit[ate in praesenti] illis confirmabantur firmius ac securius [per suc]cedentia tempora tenerent ac possid[erent]. Nos vero necessariis illorum petitionibus clementiae nostrae aurem [accommodantes, veluti [5] postulaverunt fi]eri adjudicavimus, confirmantes eis regali testamento has villas quarum haec sunt vocabula: in pago Parisiaco, Antoniacum et Spinogilum et villulam Catic[antum]; in Senonico, Acmantum; in Milidunense, Matriolas, quam inclitȩ memoriae avus noster Karolus ad ligna subministranda clementer memorato contulerat coenobio; Novigentum etiam in Meldensi, et in Pinciacensi cellam quae dicitur Villaris; [6] et Villam nihilominus supra mare, videlicet ad vestimenta et calciamenta eorum et perplures necessitates in diversis monasterii officinas subplendas, dormitorii scilicet, cellarii, domus infirmorum, piscatori[ae quoq]ue ac pernecessaria medicinae adjumenta, et ad viginti modia saponis picemque emendam ad vasa vinaria componenda et ad ceteras loci necessarias utilitates a decano procurandas, et insuper [7] ad reconcinnandam vel recooperiendam domum infirmorum cellariique et reliquarum officinarum habitacula ex antiqua constitutione decano deputata, insuper ad refectiones in dominicis diebus et deputatis sollempnitatibus sanctorum fratribus administrandas. Pro stipendiis autem victualibus quae eis a parte abbatis per solvi debebantur, sicut in praefato genitoris nostri prȩcepto continetur [8] ac nostro, delegamus eis, una cum consensu et voluntate memorati Gozlini abbatis omniumque fratrum ejusdem congregationis, has villas infrascriptas: Calau, in pago Stampinse, cum integritate et hospiciis suis quae sunt in Albaterra, villulam quoque Rubrum in eodem pago, Teodaxium nihilominus in pago Parisiaco, cum omni integritate, et Baniolum in pago Senonico, cum hospiciis quae sunt in villa quae vocatur Campiniacus, [9] Cubinium etiam in pago Laumense. Acceperunt autem fratres has villas pro modiis frumenti mille sexcentis viginti et pro centum octoginta leguminum modiis et pro casei pensis centum sexaginta et pro modiis viginti adipis et pro viginti sestariis butiri et pro quator sestariis mellis et duabus cere libris omni mense, pro modiis etiam salis centum et pro braciis viginti per duodecim modia et pro orto [10] qui tam hieme quam aestate necessarius eis habetur, quoniam haec omnia ab abbate minus plene illis persolvi poterant. Statuimus quoque ut ex istis stipendiariis villis per succedentia tempora domitorium fratrum et cella novitiorum recooperiatur, reliqua vero coenobii aedificia de abbatia [refici]enda et recooperienda sunt, exceptis supradictis a parte fratrum reemendandis. [11] Vinum autem in potum cotidianum refectionis ex Teodaxio et Villa Nova, tam de vineis dominicis quam parcionibus fratribus dari censuimus; sin autem ex eisdem vineis ad numerum duum milium modiorum non pervenerit, tunc idem numerus ex reliquis abbatiae villis in fratrum et hospitum usus in refectorio edentium juxta veterem consuetudinem ab abbate percompleatur. Duobus [12] etiam fratribus in eadem Villa Nova laborantibus quae dari ibidem consuetudo fuit dentur, et torcularia juxta solitum reemendentur et vasa vinaria prȩparentur vinumque ex more ad monasterium deferatur. Vineas quoque in saepefata villa defiximus ab eisdem excoli et vindemiari a quibus olim cultae fuerunt et vendemiatae, sive sint indominicati sive in beneficium quibuslibet dati. [13] De melle quin etiam carrada una ex modiis octo cum solita cera, sicut de villa Lucarias persolvitur, usibus fratrum ab abbate tribuatur. Prȩdia denique bonorum hominum largitione sibi donata, una cum clauso secus monasterium sito, eisdem fratribus stabili jure concessimus. Refectiones denique missa beati Germani, quinto kalendas junii, et dedicatione ecclesiae vel anniversario Childeberti regis [14] et festivitate sancti Vincentii Cenaque Domini seu vigilia sancti Paschae, et de volatilibus cum pulpastis in Natale Domini tribus diebus et Pascha similiter tribus inrefragabiliter eis ab abbate ministrari sufficienter decrevimus. Karitates etiam in eisdem festivitatibus, ex antiquo more, bis ipsis a parte abbatis dentur. De supradictis vero villis statuimus illis in reliquis Nativitatis Domini et Paschae [15] diebus volatilia cum pulpastis a decano subministrari, excepto quod thesaurario et aliis ministerialibus facere constitutum est. Item, ordinavimus ipsis alias refectiones a decano prȩberi, videlicet de Calau in festivitate Translationis sancti Germani, et de Teodaxio in sollempnitate sancti Dyonisii. Prȩterea decrevimus ut de villa quae vocatur Bospatium in pago Laudonensi quam eisdem fratribus [16] per regiȩ auctoritatis praeceptum ad locum refugii pietatis nostrae clementia misericorditer contulerat, in idibus junii, quando Deus nos nasci in mundo voluit, et octavo idus junii, quando Rex regum nos ungi in regem sua dignatione disposuit, refectio eis a decano specialiter exhibeatur, quae commemoratio post obitum nostrum in depositionis diem, cum me Dominus viam universae carnis ingredi jusserit, [17] convertatur. Omnes igitur has villas in hoc nostro praecepto superius nominatas, cum ecclesiis et appendiciis suis, cum redditibus ac mancipiis, cum prȩcariis seu beneficiis exinde datis cumque omnibus ad se pertinentibus, ipsius congregationis fratribus ad multiplices eorum necessitates supplendas regali auctoritate per nostrae confirmationis prȩceptum stabili [18] ac perpetuo jure concedimus atque firmamus, prȩcipientes regia potestate et per sanctam inviolabilem Trinitatem atque examen tremendi judicii angelorumque ac sanctorum omnium reverentiam conjurantes ut nemo abbatum per successiones quod nostro roboratum est edicto subtrahere vel minuere audeat aut ad usus suos retorqueat vel alicui quiddam in beneficium inde tribuat, sed neque servitia [19] ex eis exactet vel parveredos aut expensas ad suas vel ad hospitum susceptiones recipiat sive mansionaticos inde exigat, sicut nec consuetudinis umquam fuit. Suprascripta autem ad centum viginti monachorum sunt ordinata ex quo nil umquam cuiquam abbatum licebit subtrahere, augere vero si forte voluerit, multiplicatis ad usum eorum opibus, accumulentur divini servitii cultores. Qui vero [20] nostro tempore aliter facere praesumpserit et post discessum nostrum, sive quamdiu advixerimus hanc nostram confirmationem violare voluerit, a Deo cujus extitit contemptor poenis aeternalibus se dampnandum cognoscat. Ad corroborandum etiam nostrae celsitudinis praeceptum, super eodem privilegium episcopale, per semet a cunctis Ecclesiae filiis aeternaliter observandum, [21] fieri et firmari decrevimus. Et ut haec auctoritas, quam ob Dei amorem et remedium animae nostrae statumus atque roboravimus, firmiorem obtineat vigorem et deinceps inconvulsa perdurare queat, manus nostrae conscriptione eam subter firmavimus et de anulo nostro sigillari jussimus.
[22] Signum (Monogramma) Karoli gloriosissimi regis.
[23] Gammo notarius ad vicem Gozleni recognovi[t] et s. (Signum recognitionis in quo notae: Gos-li-nus abba am-bas-ci-a-vit.) (Sigillum).
[24] Data XII kal. mai., indictione V, anno XXXII regnante Karolo gloriosissimo rege et in successione Hlotharii regis anno III. Actum monasterio sancti Dyonisii. In Dei nomine feliciter. AMEN. AMHN.
Image de l'acte
Cliquez pour zoomer ou afficher en plein écran. — Consulter sur Nakala
Cliché Archives nationales de France.