843, 12 janvier.

Acte faux

Charles le Chauve, à la prière de l'évêque de Nevers, Hermand (Herimannus), qui lui a demandé un précepte sur le modèle de ceux que Charlemagne, Louis le Pieux et Pépin Ier d'Aquitaine avaient accordés à ses prédécesseurs et lui a exposé les maux subis par l'église de Nevers «tempore rebellionis», rappelle les funestes conséquences qu'a eues pour elle la guerre d'où il est sorti victorieux, décide, à l'exemple de son grand-père et de son père, que la dite église jouira des mêmes garanties que si elle avait ses titres de propriété, s'interdit et interdit à ses successeurs de donner l'investiture à tout autre évêque qu'à l'élu des habitants, prie les évêques du dit siège de ne prendre aucune mesure contre les «milites» nivernais qui l'ont assisté dans la guerre ni contre leurs héritiers et ne pas leur enlever leurs bénéfices, à moins de condamnation portée par le tribunal du palais, confirme l'église dans la possession de ses biens, tant de ceux qu'elle possède d'ancienneté que de ceux que Charlemagne lui a restitués à la demande de l'évêque Jérôme, en vertu d'une disposition confirmée par Louis et Pépin, et de ceux qu'elle a acquis ensuite et qu'elle acquerra, décide, sous réserve des droits du comte, que tous les biens dont elle a été dépouillée au profit des vassaux royaux lui reviendront à la mort de ceux-ci, lesquels devront payer jusque-là la «vestitura», les nones et les dîmes, lui confirme l'immunité, étant entendu que l'évêque connaîtra de tous les procès intentés contre l'église, sauf des causes criminelles, lesquelles seront de la compétence de l'avoué, et abandonne à l'église de Nevers le produit des droits fiscaux susceptibles d'être perçus sur ses biens.

Référence : Arthur Giry, Maurice Prou, Georges Tessier et Ferdinand Lot (éd.), Recueil des actes de Charles II le Chauve, roi de France (840-877), Vol. 2, Paris, 1955, no463.

A. Original du faux perdu.

B. Copie du xviiie s., par Fontanieu, dans sa transcription du Liber cartarum Nivernensis ecclesie sancti Cyrici, aujourd'hui perdu, Bibliothèque nationale, ms. fr. nouv. acq. 7819 (anc. Fontanieu 521), p. 17, sous le titre: «Sequitur de eodem plenius et de pastoris electione», d'après la Carta II du Liber cartarum.

C. Copie du xviie s., par Baluze, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 74, fol. 274, «i. ii. xxx. conféré l'un sur l'autre», en réalité d'après la Carta II signalée en B, avec les variantes de la Carta XXX pour les parties communes.

D. Copie de l'année 1710, par Baluze, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 74, fol. 321, «ex chartulario ecclesiae Nivernensis, fol. 5», d'après la même source que B.

E. Copie du xviie s., par André Du Chesne, Bibliothèque nationale, Collection Du Chesne, vol. 63, fol. 22, sous le même titre qu'en B, et d'après la même source que B.

F. Copie du xviiie s., Bibliothèque de Lyon, ms. 197 (anc. 127), fol. 102, sous le même titre qu'en B et d'après la même source que B.

G. Copie du xviie ou du début du xviiie s., exécutée pour Gaignières, Bibliothèque nationale, ms. lat. 9207, fol. 2, sous le même titre qu'en B, «ex libro chartarum Nivernensis ecclesie Sti Cyrici», d'après la Carta II du Liber cartarum.

H. Double de la copie précédente, Bibliothèque nationale, ms. lat. 17027, fol. 195.

a. Le Cointe, Annales ecclesiastici Francorum, t. VIII, p. 689, édition partielle.

b. Gallia christiana, t. XII, instrumenta, col. 299, n° iii, édition partielle, sous le titre: «Privilegium Caroli regis de pastoris electione».

c. René de Lespinasse, Cartulaire de Saint-Cyr de Nevers, p. 5, n° 2, édition partielle, d'après B C D F G.

d. Léon Levillain, Recueil des actes des actes de Pépin Ier et de Pépin II, rois d'Aquitaine, p. 67, n° xx.

Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, t. I, p. 207.

Charles le Chauve avait fait expédier le 12 janvier 841 en faveur de l'église de Nevers un diplôme qui est à la fois une pancarte et une confirmation d'immunité (Recueil, t. I, p. 3, n° 2). Dans le cadre de ce diplôme, d'ailleurs déjà remanié et interpolé, un faussaire a inséré des dispositions concernant l'élection de l'évêque, le sort des milites qui auraient combattu aux côtés du souverain et la restitution des biens dont l'église aurait été dépouillée au profit des vassaux royaux. On trouvera ci-dessous ces parties nouvelles imprimées en caractères ordinaires, les parties imprimées en petit texte étant empruntées au diplôme de 841. — Les copies et les éditions de ce diplôme se rattachent toutes à la carta II du Liber cartarum de l'église de Nevers, aujourd'hui perdu. On se reportera aux observations consignées dans la note critique précédant le texte du n° 2 et à celles de Léon Levillain, Recueil cité sous la lettre d, p. 70 à 73.


Texte établi d'après B C D E F a et b.

In nomine sancte et individue Trinitatis. Karolus gratia Dei rex. Si igitur congruis et opportunis negotiis fidelium nostrorum cum sacris petitionibus pro commoditate rerum et exaltatione vel stabilitate regni, sive efflagitationis prece servorum Dei aurem celsitudinis nostre accommodare non differimus et ea que pro utilitate sancte Dei Ecclesie sive eorum necessitate nobis indixerint ad effectum usque perducimus, ad honorem regni nostri nobis a Deo collati pertinere non diffidimus ac per hoc divinam majestatem nostris excessibus propitiari manifeste credimus. Quocirca notum sit omnium sancte Dei Ecclesie fidelium atque nostrorum, tam presentium quamque futurorum, magnitudini qualiter vir venerabilis Herimannus Nevernensis ecclesie pontifex, nostre celsitudinis adiens clementiam, deprecatus est serenitatis nostre potestatem ut preceptum auctoritatis sive electionis vel immunitatis ei fieri juberemus regali celsitudine corroboratum, sicut suis antecessoribus, illius scilicet ecclesie pontificibus, insignis prosapia nostra fieri decrevit, videlicet avus noster bone memorie invictissimus augustus et equivocus, necnon et genitor noster piissimus imperator germanusque Pipinus devotissime fecerunt, per quod res memorate ecclesie firmiter in omnibus actionibus ac querelis quiete teneri ac defendi potuissent legaliter, quod in auctoritatibus predecessorum nostrorum continetur. Deprecatus est etiam nostram clementiam super hoc quia memorata ecclesia tempore rebellionis expoliata fuisset rebus et mancipiis, et plene nec ad Dei servitium peragendum amminiculari nec clericis ibidem Deo deservientibus subsidia prebere potuissent. Insuper partim casu et incuria, sive incendii raptu, sive neglegentie cultu, strumenta cartarum per que res et mancipia loco eidem ecclesie conlate fuerunt, tempestate diversarum cladium, quam diximus, perierunt in eadem urbe. Ceterum nos pro utilitate sancte Dei Ecclesie et repugnatione inimicorum nostrorum ipsum locum valde oppressimus. Deinde contra eosdem inimicos et infideles sancte Ecclesie et regni nostri bellico apparatu decertantes, Deo inprimis concedente et sanctorum illius loci intercessione succurrente, atque, ut credimus, oratione servorum Dei in prefata ecclesia deservientium satis juvante, prout volueramus et necessitas exposcebat, victoriam pleniter consecuti sumus. Pro quo nos sancimus, sicut avus et genitor noster decreverunt in suis auctoritatibus, ut per hanc nostram firmitatis gratiam ita defendi ac teneri res memorate ecclesie possint quasi ipsa strumenta presentialiter adessent. Nam domnus et avus equivocus noster, sicut in auctoritate genitoris nostri continetur, ad petitionem Hieronymi, quondam ejusdem loci et urbis episcopi, pro commercio anime sue ac remuneratione ipsius sancti loci ejusdemque ecclesie ex ipsis rebus propriis villas et cellulas reddidit cum mancipiis vel aliis facultatibus que dudum abstracte inde fuerunt, quibus ipse locus melius subsistere potuisset. Postmodum domnus et genitor noster Hudovicus, necnon et Pipinus germanus noster auctoritatem gloriosi avi Karoli cum summa voluntate confirmaverunt et ibi ea que reddidit libenti animo concesserunt et scriptis corroboraverunt, et prescripte ecclesie cum omnibus rebus et omnibus ibi juste legaliterque attinentibus per idipsum sue tuitionis mundeburdo defensionis munimine scriptum receperunt. Proinde ergo petiit magnificentiam nostram prenominatus vir Herimannus, sepe dicte ecclesie presul, ut prefatam auctoritatem regaliter stabilientes per nostre mansuetudinis preceptum confirmare denuo dignaremur. Nos denique divinam super nos utcumque provocemus misericordiam, quod deprecatus est non negavimus, sed prompto animo concessimus, et quia ex illo loco exeuntes, divino adjuti subsidio, ut supra inserui, placuit nobis, una cum consultu fidelium nostrorum, inprimis jamdicte ecclesie electione, ut neque nos neque ullus successorum nostrorum ibi ullum instituat nisi ab ipsis loci incolis pastorem electum. Dumque memoramus quam fideliter milites ejusdem loci nobiscum contra hostes nostros solatia prebuerunt et simul se nobiscum tradiderunt periculo, placuit nobis auctores atque electos ejusdem sedis monere ut nullus eorum presumat aliquem illorum aut ullum de heredibus ipsorum degradare et beneficia tollere, nisi prius in causis palatinis fuerit adductus et criminali multatione damnatus. Deinde nostre auctoritatis hoc scriptum speciali conditione fieri jussimus, per quod eas res que antiquitus videntur ad ipsam ecclesiam pertinere et quas avus et equivocus noster ejusdem loci pontifici Hieronymo reddidit et postea adquisivit et que moderno tempore possidet, sive que divina pietas ibi largiendo voluerit augere delegantes denuo confirmamus, nostris etiam futurisque temporibus mansurum esse volumus ut ipse et successores sui quiete teneant sub jure ac potestate nostre firmitatis cum ecclesiastica institutione, sed et concedimus ibidem auctoritate regia omnes res ejusdem ecclesie que quondam fuerunt ab ea abstracte et quas modo nostri indominicati vassalli tenent, tali ratione ut quia ipsi nobiscum dimicaverunt fideliter, in vita sua tantum cum consensu supradicti episcopi eas teneant, post mortem vero illorum absque ulla contradictione ad eumdem locum perveniant, interdum namque vestituram, nonas et decimas ipsa ecclesia inde recipiat. Excipimus autem hoc quod comes ejusdem potestatis habere debet. Precipimus autem atque jubemus ut nullus judex publicus aut quislibet judiciariam exercens potestatem seu ullus fidelium nostrorum tam instantium quam futurorum, in ecclesiis, locis aut agris seu reliquis possessionibus infra ditionem regni nostri quas moderno tempore juste legaliterque possident in quibuslibet pagis vel territoriis sive ea que deinceps in jure ipsius sancti loci aut per nos aut per alios quoscumque divina pietas largiendo voluerit augere, ad causas audiendas vel freda exigenda, aut mansionaticos sive paratas faciendas, aut fidejussores alicui tollendos, aut canonicos ipsius loci seu eorum facultates sive ceteros homines tam ingenuos quam et servos super ipsam terram commanentes vel consistentes vel alios ingenuos qui antiquitus sub defensione ipsius loci constiterunt distringendos vel inquietandos, nec ullas redibitiones aut inlicitas occasiones requirendas, nostris neque futuris temporibus ingredi audeat nec a degentibus supra terram dicti loci quibuscumque ex censu plus quam priscorum usus se habet educere temptet. Si que autem cause adversus supradictam ecclesiam fuerint orte, a proprio distringantur episcopo, nisi forte criminalis actionis, de quibus ratiocinandum proprio eorum advocato. Sed et quicquid de prefati venerandi loci rebus fiscus noster exigere poterat, nos eterno pro compendio eidem totum concedimus ecclesie, scilicet ut perpetualibus temporibus in stipendiis fratrum inibi Deo famulantium et alimoniis pauperum proficiat in augmentum, quatinus pro nostra incolumitate et regni nostri stabilitate in perpetuum eos exorare delectet. Hec vero auctoritas ut meliorem teneat firmitatem, manu nostra eam subscripsimus et anulo nostro sigillari jussimus.

Signum Karoli (Monogramma) gloriosissimi regis.

Pridie idus januarii, anno tertio, indictione VII, regnante Karolo gloriosissimo rege. Actum ... In Dei nomine feliciter.