844, 11 juin. — Saint-Sernin de Toulouse.
Charles le Chauve, renouvelant, à la prière de l'évêque Gundemarus, un précepte accordé par Louis le Pieux à l'évêque Wimerus, prend sous sa protection Gundemarus et l'église de Gerona, confirme cette église dans la possession des biens donnés par Charlemagne, confirmés par Louis le Pieux [et acquis depuis lors], savoir, dans le «pagus» d'Ampurias les «villae» d'Ulla et de «Cacavianum», le «villaris» appelé «Vellosos» et la «villa» d'Alfar, jadis soustraite à l'église de Gerona par le comte Bernard; — dans le «pagus» de Gerona, la moitié de la «villa» de Mollet, «Castellum Fractum» et la «villa» appelée «Parietes Ruffini»; — dans le «pagus» de Besalu, la «villa» de Bascara, «Archas», le «villaris» d'Esponella, les «villares» appelés «Abdirama», «Terradellas», «Cassaniola» et «Amidom», les «villae» de Crespia et de Mieras; la confirme également dans la possession de tout ce qui lui a été donné d'autre part et spécialement du tiers du «pascuarium», du tonlieu et des taxes perçues à l'occasion des marchés dans le ressort des comtés du diocèse de Gerona; lui donne la «cellula» de San Clemente avec le «cortilis» appelé «Fons edictus» et la «villa» dite «Apiliares» ou «Apiolas»; met la dite église et tout son patrimoine sous la protection de l'immunité.
A. Original perdu.
B. Copie du xviie s., probablement exécutée par Francesco Plares, archiviste de l'église de Gerona, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 116, fol. 154, peut-être d'après A.
C. Copie du xe s., Archives du chapitre cathédral de Gerona, Armario 3, Estante 23, Leg° 7, probablement d'après A.
D. Copie du xive s., dans un cartulaire de l'église de Gerona, dit Liber viridis, Archives du chapitre cathédral de Gerona, fol. 181v°, sous le titre: «Instrumentum confirmationis privilegiorum et rerum ecclesie Gerundensis», probablement d'après C.
E. Copie du xiiie s., dans un cartulaire de l'église de Gerona, dit Libro de Carlo magno, Archives de l'évêché de Gerona, p. iv, sous le titre: «Privilegium per serenissimum dominum regem Karolum concessum ad petitionem domini Gundemari olim episcopi Gerundensis in et cum quo constituit sub sua protectione et immunitatis tuitione et defensione ecclesiam Gerundensem et villam (sic) et jurisdictiones dignitatis episcopalis».
F. Copie du xive s., dans le Liber viridis mentionné sous la lettre D, fol. 179, sous le titre: «Privilegium regis Karoli concessum ecclesie Gerundensi de manutenendo omnia sua bona contra cunctas personas», d'après la même source que E.
G. Copie du xviie s., Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 238, fol. 94v°, d'après B.
H. Copie du xviie s., Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 108, fol. 193, d'après D.
I. Copie du xviie s., Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 108, fol. 189, d'après F.
J. Copie du xviie s., Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 108, fol. 156, d'après E.
K. Copie du xviie s., Bibliothèque nationale, ms. lat. 11897 (Anecdota, t. XII), d'après a.
a. Baluze, Capitularia regum Francorum, édition de 1677, t. II, col. 1449, d'après J.
b. Recueil des historiens de la France, t. VIII, p. 462, n° xli, d'après a.
c. España sagrada, t. XLIII, p. 379, n° viii, «ex libro viridi, pag. 179», en réalité d'après a.
d. Ramon d'Abadal i de Vinyals, Catalunya carolingia, t. II, 1re partie (1926-1950), p. 125.
Indiqué : Georgisch, Regesta, t. I, col. 104.
Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, t. I, p. 213.
Indiqué : Böhmer, Regesta, n° 1561.
Indiqué : Lot et Halphen, Le règne de Charles le Chauve, p. 103 et n. 4.
L'établissement du texte de ce diplôme soulève des difficultés. Plusieurs leçons sont incertaines. La tradition manuscrite est représentée par trois copies ou groupes de copies, la copie B assortie des souscriptions et de la date, le groupe CD dépourvu de ces éléments, le groupe EF, qui présente lui aussi un texte souscrit et daté. Bien que datée, la copie B se rattache de plus près au groupe CD qu'au groupe EF, au moins dans son état primitif, car elle a été corrigée après coup d'après une source apparentée au groupe EF. La tradition se ramène donc en définitive à deux sources. Peut-être existait-il deux expéditions originales légèrement différentes. En tout cas, le ou les textes primitifs ont été retouchés et altérés. — Le rédacteur n'a fait que s'inspirer assez librement du diplôme de Louis le Pieux du 2 décembre 834 (Böhmer-Mühlbacher, Die Regesten, n° 934 (905); publié par P. de Marca, Marca hispanica, col. 772, n° ix), dont on trouvera ci-dessous les parties reproduites imprimées en petit texte. Il n'existe aucun diplôme de Charlemagne pour l'église de Gerona. — Pour acquérir une meilleure intelligence du texte, on le comparera à un jugement du 21 août 843 (Marca hispanica, col. 779, n° xvi. Cf. le n° xvii), rendu à la requête de Gundemarus contre le comte Alaric qui contestait à l'évêque son droit à percevoir le tiers du pascuarium et des tonlieux. — Sur les archives de Gerona telles qu'elles étaient constituées avant la guerre civile et notamment sur la distinction entre l'Archivo episcopal et l'Archivo de la Catedral, voir Kehr, Papsturkunden in Spanien. I. Katalanien, p. 134 et suivantes.
Texte établi d'après BCDEF.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Karolus gratia Dei rex. Petitiones denique fidelium nostrorum quas bone voluntatis intentio nostris auribus infert tanto facilius nostre clementie sunt jure faciende quanto eas nostri intellectus judicio ac divine voluntatis nutu probamus minime discrepare. Idcirco notum sit universorum sancte Dei Ecclesie fidelium atque nostrorum, tam presentium quam et futurorum, magnitudini quia vir venerabilis Gundemarus, Gerundensis ecclesie episcopus, adiens celsitudinis nostre fastigia, obtulit precellentie nostre quandam domni et genitoris nostri Hludoici piissimi augusti predecessori suo beato viro Wimero factam precepti auctoritatem, qua continebatur qualiter idem domnus et genitor noster prefate sedis matrem ecclesiam una cum jam dicto antistite et omnibus rebus sibi pertinentibus sub immunitatis sue tuitione defensionisque munimine clementer susceperit et quasdam villas vel alias quascunque res a magno et orthodoxo imperatore Karolo, avo siquidem nostro, eidem ecclesie collatas denuo corroborando, ipsi sacratissimo loco plenissime confirmaverit. Petiit namque clementie nostre mansuetudinem idem venerabilis vir Gundemarus episcopus ut, memoratam domni et genitoris nostri preceptionem renovantes, prefatam sue sedis matrem ecclesiam cum omnibus sibi pertinentibus rebus sub immunitatis nostre tuitione, paternum morem sequentes, recipere dignaremur, villasque et alias quaslibet possessiones, sicut dictum est, a cesare augusto Karolo eidem ecclesie delegatas denuo per scripti nostri auctoritatem integerrime confirmare studeremus atque, ut omnium contraversantium hominum inquietudines ex eisdem rebus penitus excluderemus, earundem rerum precipuarum nomina ipsi excellentie nostre precepto indere juberemus. Cujus, inquam, petitionibus clementi aure adquievimus, quin etiam hoc reverentie nostre preceptum fieri mandavimus, per quod et eundem episcopum Gundemarum cum sue sedis matre ecclesia omnibusque rebus sibi aspicientibus sub nostro mundiburdo constituimus memoratasque res a serenissimo augusto avo nostro Karolo ipsi ecclesie condonatas, sicut a domno et genitore nostro factum est, integerrime confirmamus, id est in pago Empuritano villam que nuncupatur Olianus et villam Cacavianum ac villarem anticum cum villula nova quem vocant Vellosos cum castello suoque termino, necnon et villam que vocatur Farus, quam sua voluntate et nulla predicte ecclesie utilitate quondam Bernardus comes quodammodo commutando seu concambiando sepe nominate matri ecclesie inreverenter subtraxerat, et in pago Gerundense medietatem ville Molleti, simul etiam et Castellum Fractum cum villa que appellatur Parietes Ruffini, et in pago Bisuldunense villam que nominatur Bascara cum suis villaribus, necnon et Archas simul cum villare quem dicunt Spedulias et aliud villare quod nominant Abdirama pariter cum aliis diversis villaribus que appellantur Terratellas et Cassaniola ac villare Amidom, villas etiam duas, id est Crispianum et Miliarias. Has denique res simul cum aliis quas diversi Deum timentes homines rationabiliter supra taxate matri ecclesie contradiderunt, una cum tertia parte pascuarii et telonei mercatorumque terre marisque comitatu[u]m qui sunt diocesis ipsius ecclesie Gerundensis, id est Gerundensis, Petralatensis sive Impuritanensis ac Bisuldunensis, sicut supra scriptum est, eidem plenissime confirmamus atque per hanc nostram auctoritatem sub immunitatis nostre defensione integerrime recipimus. Interea nullius Dei nostrorumque fidelium sagacitat[i] latere volumus quia ad admonitionem ejusdem venerabilis episcopi Gundemari ob absolutionem peccatorum nostrorum complacuit clementie nostre crebro nominate Gerundensi ecclesie preterea quasdam res conferre seu legaliter delegare, id est cellulam sancti Clementis una cum curtili in quo monachi ibidem Deo famulantes labores manuum exercere videntur vel in quo res illorum consistunt, necnon et villa, quorum alterum nominant Fons Edictus, alteram vero Apiliares sive Apiolas cum propriis videlicet finibus vel adjacentiis, cultis et incultis, quas etiam res sicut et supra nominatas equa conditione sub defensionis nostre munimine pariter recipimus, precipientes atque jubentes ut nullus judex publicus vel quislibet ex judiciaria potestate in ecclesias aut loca vel agros seu reliquas possessiones memorate sedis quas moderno tempore infra ditionem regni nostri legaliter possidet vel que deinceps in jure ipsius sancti loci divina pietas augere voluerit, ad causas judiciario more audiendas aut freda exigenda, vel mansiones aut paratas faciendas, vel fidejussores tollendos aut homines ipsius ecclesie contra rationis ordinem distringendos, nec ullas redibitiones vel illicitas occasiones requirendas, ullo unquam tempore ingredi audeat vel ea que supra memorata sunt penitus exigere presumat, sed liceat memorato episcopo suisque successoribus res supradicte ecclesie et a nobis ei collatas seu condonatas et alias quascunque sibi pertinentes quieto ordine possidere et nostro imperio fideliter parere et pro nobis, conjuge proleque ac totius populi christiani salute Domini misericordiam jugiter exorare. Et ut hec auctoritas donationis atque confirmationis nostre per curricula annorum inviolabilem atque inconvulsam in Dei nomine obtineat firmitatem, manu propria subter eam firmavimus et anuli nostri impressione signari jussimus.
Signum (Monogramma) Karoli gloriosissimi regis.
(Chrismon) Deormarus notarius ad vicem Ludovici recognovit (Signum recognitionis).
Data III° idus junii, indictione VII, anno IIII regnante Karolo gloriosissimo rege. Actum in monasterio sancti Saturnini dum obsideretur Tholosa. In Dei nomine feliciter. Amen.