860, 31 août. — Compiègne.
Acte faux
Charles le Chauve, à la prière du comte Guillaume et du comte et marquis Robert, confirme les droits du monastère de Saint-Denis sur la «cellula» de Saint-Denis-en-Vaux, sise en Poitou, sur la Vienne. Il confirme en outre la restitution au même établissement de Peyrat en Limousin et des biens que Dagobert avait donnés à Saint-Denis, après les avoir confisqués aux dépens des fils de Sadregisèle, duc d'Aquitaine, parmi lesquels «Novientum» en Anjou, «Parciacus», «Nuylliacus», Pontigné, Paslière, Angliers en Poitou et des salines au bord de la mer. La restitution avait été opérée à la suite d'une sentence rendue par une assemblée réunie au palais et devant laquelle Fulrad, abbé de Saint-Denis, avait produit les titres établissant les droits du monastère et après une mission confiée à Ganelon (Wenilo) et Herbert (Heribertus) en Poitou, en Anjou et en Limousin.
A. Original du faux perdu.
B. Copie de la fin du xiiie s., dans le Cartulaire blanc de Saint-Denis, t. II, Archives nationales, LL 1158, p. 431, sous la rubrique: «De Walleta Sancti Dyonisii in pago Pictavensi».
C. Copie du xviie s., par Jean Besly, dans les Preuves de l'Histoire des comtes de Poitou, Bibliothèque nationale, ms. lat. 6007 (1er volume), fol. 101, «ex tabulario S. Dionysii», peut-être d'après une source indépendante de B.
D. Copie du xive s., dans le Cartulaire de Thou ou Colbertin, Bibliothèque nationale, ms. lat. 5415, p. 91, sous la rubrique: «Carta Karoli de Valleta Sancti Dyonisii in pago Pictavensi», d'après B.
E. Copie du xviie s., par André Du Chesne, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 55, p. 362, d'après D.
F. Copie du xviie s., Bibliothèque nationale, ms. lat. 17110 (ms. Bouhier), fol. 44v°, d'après D.
G. Copie du xviiie s., Archives nationales, LL 1160, p. 101, d'après D.
H. Copie du xviie s., Bibliothèque nationale, Collection de Picardie, vol. 21, p. 129, «extraict du cartul. de S. Denys en France», d'après a ou d'après la même source que C.
a. Besly, Histoire des comtes de Poitou, preuves, p. 227, d'après C.
Des considérations élémentaires de critique formelle suffiraient à condamner ce diplôme, qui renferme d'autre part de grossiers anachronismes. L'abbé de Saint-Denis, Fulrad, n'est autre que le célèbre archichapelain de Pépin le Bref et de Charlemagne, mort en 784. Les deux intercesseurs sont Guillaume Ier dit le Pieux, qui succéda aux honores de son père Bernard en 886, devint duc d'Aquitaine vers 894 et mourut en 918, et Robert, comte de Paris et duc des Francs, le futur Robert Ier, mort en 923. — Le faussaire a utilisé directement un diplôme du 9 février 905, par lequel Charles le Simple confirmait à Saint-Denis la restitution de Peyrat-le-Château en Limousin consentie par Guillaume le Pieux (Lauer, Recueil des actes de Charles III le Simple, p. 110, n° l), et surtout le chapitre 35 des Gesta Dagoberti (éd. Krusch, dans les Scriptores rerum merovingicarum, t. II, p. 413), où est racontée la légende de Sadregisèle, duc d'Aquitaine, et de la confiscation de ses biens entre les mains de ses fils. Le diplôme de Dagobert, évidemment faux, que mentionnent les Gesta, est perdu, mais on en possède une pseudo-confirmation mise sous le nom de Clovis II: «Affirmo etiam insuper donum quod fecit pater meus eidem monasterio, scilicet villas et omnes possessiones Sadragesilli ducis Aquitanorum, id est Novientum in pago Lemovicensi (sic), Parciacum seu Nullyacum et Pondentiniacum ac Parcellarias et Anglarias» (Bréquigny-Pardessus, Diplomata, t. II, p. 80, n° cccvi, et Pertz, Diplomata regum Francorum e stirpe Merowingica, p. 180, n° 63). Trois autres faux mérovingiens étaient censés justifier les droits de Saint-Denis sur des biens énumérés dans le diplôme de Charles le Chauve, tous les trois mis sous le nom de Dagobert. Le premier porte donation à Saint-Denis de l'église dite Plumbata, plus tard Saint-Denis-en-Vaux, avec le consentement d'Ansoald (sic), évêque de Poitiers: «... ecclesiam de Plumbata, ecclesiam scilicet quam in honore beate Marie semper virginis et sanctorum angelorum beati confessores Ursinus, Martialis, Lucianus (var. Cacianus) et Julianus composuerunt, eandem vero ecclesiam ipsi angeli Deo consecraverunt: ecclesiam dico que est inter duas valles, sita prope aquam que dicitur Vigenna (var. Vigona) supradictis martyribus libere servitio (var. liberam et ab omni servitio) absolutam concedimus» (Bréquigny-Pardessus, t. II, p. 57, n° cclxxxix, et Pertz, p. 167, n° 49). Dans un autre acte, Dagobert est censé abandonner à Saint-Denis «res quasdam in Limozino et Bituricensi sitas confinio», dont trois localités répondent au nom de Patriacus: «... castrum nostrum quod dicitur Patriagus... deinde curtem nostram quae vocatur Patriacus, sitam super fluvium Jugie... cum omnibus appendiciis suis. Addimus namque alias villas duas, cum ecclesiis, quae sitae sunt super fluvium Vulsie, videlicet Petram Fictam et Patriacum...» (Bréquigny-Pardessus, t. II, p. 41, n° cclxxvi, et Pertz, p. 158, n° 40). Dans le troisième est mentionnée la villa «quae vocatur Pascellarius», donnée à Saint-Denis avec celle de Nocq, toutes deux situées en Berry «in Bituricensi pago» (Bréquigny-Pardessus, t. II, p. 43, n° cclxxvii, et Pertz, p. 160, n° 41). — La plus ancienne mention connue du diplôme de Charles le Chauve se trouve dans la reconnaissance des droits de Saint-Denis par le vicomte de Châtellerault en 1109. En cette année, «le vicomte Aimery reconnut que l'ecclesia Vallensis avait été affranchie par Dagobert Ier ab omni laicorum oppressione et que ses prédécesseurs avaient empiété sur cette liberté qu'il confirme (Cartulaire blanc de Saint-Denis, t. II, Archives nationales, LL 1158, p. 432; cf. ibidem, p. 438)» (note manuscrite d'Arthur Giry). Le faux de Charles le Chauve se rattache à toute une série d'apocryphes fabriqués à la fin du xie siècle pour établir les droits réels ou prétendus de l'abbaye de Saint-Denis sur des églises et des domaines poitevins, angevins, berrichons et limousins. — La date en a été copiée textuellement sur le diplôme n° 220, portant donation de Marnay.
Texte établi d'après B avec dans les notes l'indication des principales variantes de C.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Karolus gratia Dei Francorum rex, omnibus episcopis nostris, abbatibus, ducibus, comitibus, domesticis, centenariis, marchionibus, vicariis vel omnibus missis nostris ubique discurrentibus seu quacumque judiciaria potestate preditis. Summa cura et maxima sollicitudo debet esse regum ea que a fidelibus Dei pro oportunitate ecclesiarum fuerint postulata sollerter perspicere et congrua vel oportuna eis beneficia non denegare, sed ea que pro Dei sunt intuitu ad effectum in Dei nomine mancipare. Quapropter cognoscat magnitudo sive utilitas vestra quoniam accedentes ad nostre sublimitatis presentiam Willelmus scilicet et venerandus comes atque Robertus eque comes et marchisius supplici expetierunt devotione ut sanctis martyribus Dyonisio, Rustico et Eleutherio et in eorum obsequio monachis militantibus renovari juberemus atque confirmaremus nostre auctoritatis preceptum, videlicet de cellula que est in pago Pictavensi non longe a Vienna flumine, in duorum montium sita convalle, que in primis effloruit benedictionibus et dedicatione angelorum, deinde assiduis orationibus et prelucida habitatione anachoritarum, et deinceps prevaluit hymnis et laudibus ac monastico ordine advenientium sancti Dyonisii monachorum. Siquidem denominatis advenientibus ibidem monachis cum reliquiis jam dicti egregii martyris, fama eorum bone conversationis ubique discurrente, veniebant plurimi variis infirmitatibus dediti ad locum, petentes sibi a sanctis martyribus sanitatis donum, Dei disponente clementia, multi sanitate recepta redibant gaudentes ad propria. Locus ipse sanctus qui antea dicebatur Plumbata ab istis egrotis denominatus est sancti Dyonisii Valleta. De fisco equidem Patriaco, quod est situm in pago Limocino, de eorumque appendiciis atque subsequentiis que quorumdam pravitate vel negligentia atque incuria hominum a cenobio eorumdem sanctorum martyrum Dyonisii, Rustici et Eleutherii cognoscuntur esse sublate atque subtracte. De villis vero Sadregisili Aquitaniorum ducis a quibusdam nequam hominibus interfecti, cujus mortem ejus filii in palatio educati noluerunt evindicare cum facillime possint vindictam perficere, itaque Dagobertus precellentissimus rex propter ignaviam eorum secundum legem romanam ab eisdem paternas possessiones ideo subtraxit et sanctis martyribus tota devotione distribuit, id est Novientum in pago Andevinse, Parciacum seu Nuyliacum necnon Podentiniacum et Pascellarias atque Anglarias in pago Pictavinse aliasque quamplures cum saliniis supra mare quarum nomina hic recensere longum duximus, devotissime tradidit, easdem autem villas infra unius precepti conclusionem nominatim inserens, proprii nominis subscriptione atque anuli inpressione firmavit, quarum nomina si aliquis diligentius perquirere voluerit ipsam preceptionis cartam in archivio ipsius ecclesie requirat et, ut reor, viginti et vii villarum nomina inibi inserta inveniret. Quorum supradictorum comitum petitioni denique prebens assensum, precepi adesse abbatem sancti Dyonisii Fulradum una cum monachis sibi commissis et preceptis regum predecessorum meorum vel reliquis instrumentis cartarum et convocavi in palatio ante nostram presentiam duces, comites vel proceres nostros et de supradictis rebus rationem habuimus cum iniquis hominibus qui ipsas res malo ordine videbantur possidere. Rogavimus namque diligenter sepe dicti martyris relegere cartas Fulrado abbati et ubicumque ejusdem sancti directum invenimus, sicut proceres seu comites nostri palacii vel aliqui legis doctores judicaverunt, in stipendiis fratrum sancti ejusdem loci et susceptione pauperum vel peregrinorum ipsas res, sicut supradiximus, ubi eorum directum invenimus, eis reddere precipimus. Et legatos nostros etenim Wanilonem et Heribertum sive ceteros missos ad eorum peticionem in pago Pictavinse seu in pago Andegavense necnon in Lemozino una cum ipsis instrumentis cartarum ad hec inquirenda vel investiganda direximus ut, ubicumque eorum monachorum justiciam invenirent, legitima sepe dicti sancti instrumenta presentarent vel unde cenobium sancti Dyonisii vestitum fuerit a bonis Deo timentibus hominibus et postea per iniquorum ingenium de ipsa casa sancti Dyonisii abstracte fuerunt a malis loco sancto reddere facerent. Qui ut intimata eis fuerunt ita fecerunt. Sicut enim a nostris legatis inventum vel investigatum fuit, receptum est ad partem sancti Dyonisii et monachorum ejus. Hec omnia ab hodierna die et deinceps atque perpetualiter abba sancti Dyonisii et monachi illi commissi habeant, teneant atque possideant et secundum monasticam religionem stabiliant. Ideoque preceptum ex his rebus renovare fecimus ut melius et stabilius in futuris temporibus permaneat manuque nostra illud firmavimus et anulo nostro consignavimus et manibus firmare fidelium nostrorum fecimus.
Signum Karoli incli-(Monogramma)-ti regis.
Aeneas notarius ad vicem Ludovici imperatoris.
Datum II kl. septemb., indictione VII, anno XXI regnante Karolo gloriosissimo rege. Actum Compendio palatio regio. In Dei nomine feliciter. Amen.