858-872, 19 juin. — Compiègne.
Acte faux
Notice scellée du sceau royal, revêtue du monogramme de Charles le Chauve et souscrite par les évêques et abbés présents à un plaid général tenu à Compiègne, contenant l'inventaire fait par ordre du souverain des biens du monastère de Notre-Dame de Soissons et spécialement de ceux qui seront affectés aux besoins des religieuses conformément aux recommandations de Rothadus, évêque de Soissons, Pardulus, évêque de Laon, et Vulfadus, abbé de Saint-Médard. Seront affectées à la nourriture et à la boisson des religieuses les «villae» de Pargny, Charly, Courmelles, Morsain, Ressons, Chacrise, Nanteuil (ou Nampteuil), Aisy, Œuilly, Billy, Chavignon, Corcy, Acy, Trosly, Courtigis, «Salona», le bourg Saint-Pierre (vicus sancti Petri), des manses et des vignes dans la cité et à Mercin. Le monastère comportera un personnel de deux cent seize religieuses, quarante servantes employées dans la clôture, trente autres employées dans le gynécée et cent trente serviteurs. Les prestations nécessaires à l'entretien de ce personnel sont fixées comme suit: 3.000 (?) muids de froment, 350 muids de légumes, 300 mesures de fromage, 30 sous par semaine pour l'achat du poisson et des œufs, 100 muids de graisse, 200 muids de sel, 2.600 muids de vin et 10 muids de miel. Les «villae» susdites fourniront à Noël et à Pâques les volailles accoutumées. On donnera de la viande légère aux religieuses qui ont besoin d'un régime alimentaire particulier. Trois «villae» sont spécialement affectées à l'entretien des religieuses âgées et des infirmes, Guny, Coyolles et Villers. À l'achat des vêtements seront affectées trois «villae» du Maine, des «villae» et des portions de «villae» en Orléanais, au sud de la Loire et dans les pays [traversés par la Meuse et le Rhin], notamment en Alsace et dans le Wormsgau ... Le surplus des revenus affectés à l'entretien des religieuses du monastère de Fontenay sera converti en argent et le produit remis à Notre-Dame de Soissons. Au luminaire de l'église est attribuée la «villa» de Couloisy; au service de l'abbesse, Nesles et Noroy; au service de la porte, pour la réception des hôtes, les dîmes de tous les biens de l'abbaye, dont le produit devra être voituré jusqu'au monastère par les soins du prévôt, et en plus la «villa» d'Autreppes (ou d'Autrèches).
A. Original du faux perdu.
B. Copie du xviie s., par Baluze, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 95, fol. 238, d'après A.
C. Copie du xve s., dans un cartulaire de Notre-Dame de Soissons, Archives de l'Aisne, H 1508, fol. 240 (ancien xxxiv).
D. Copie du xviie s., Bibliothèque de Carpentras, ms. 1779 (ms. Peiresc x), fol. 332, d'après une copie faite le 13 juin 1618 par Didier Martin, sergent royal à Soissons, elle-même soi-disant collationnée avec l'original.
E. Double de la copie précédente, Bibliothèque de Carpentras, ms. 1791 (ms. Peiresc xxiii), fol. 544.
F. Copie du xviie s., Bibliothèque nationale, Collection Dupuy, vol. 690, fol. 29, d'après la même source que D et E.
G. Copie du xviie s., par André Du Chesne, Bibliothèque nationale, Collection Du Chesne, vol. 56, fol. 286, d'après une source apparentée à D E F.
H. Copie du xviie s., Bibliothèque nationale, ms. lat. 12681, fol. 256.
I. Copie du xviie s., par Dom Gillesson, Bibliothèque nationale, ms. fr. 18775, fol. 105.
J. Copie du xve s., Bibliothèque nationale, Collection des Cinq-cents de Colbert, vol. 159, fol. 26.
K. Copie du xviie s., par André Du Chesne, Bibliothèque nationale, Collection Du Chesne, vol. 20, fol. 277, sous le titre: «Indiculus sive descriptio rerum et possessionum coenobii sanctae Mariae Suessionensis sub Carolo Calvo rege factus», probablement d'après un cartulaire, collationnée ensuite avec une autre copie.
L. Copie du xviiie s., Bibliothèque nationale, ms. lat. 17709 (ms. Bouhier), p. 161, sous le titre: «Placitum generale sub Carolo Calvo in quo de rebus monasterii puellarum ad Suessiones tractatur, ex eisdem archivis Sti Remigii (sic)», d'après une source apparentée à celle de D E F G.
M. Copie du 28 janvier 1645, par Antoine Grenier, chanoine de Soissons.
a. Dom Michel Germain, Histoire de l'abbaye royale de Notre-Dame de Soissons, p. 429, sans indication de source, peut-être d'après A.
b. Melleville, Dictionnaire historique du département de l'Aisne, t. I, p. 230, d'après a.
Ce document a été utilisé comme s'il était sincère par plusieurs historiens, notamment Benjamin Guérard et Mgr Lesne. Il n'en est pas moins certainement apocryphe dans son ensemble.
Il importe tout d'abord d'insister sur les difficultés que présente l'établissement du texte et qui tiennent à l'abondance et à l'incohérence de la tradition. Un fait est acquis, c'est que Baluze a eu entre les mains un pseudo-original scellé d'un sceau métallique, où se lisait la légende du sceau de Charlemagne. D'autre part, l'agencement des souscriptions n'est pas le même dans sa copie (B) et dans l'édition de Dom Germain (a) que dans les autres copies. Celles-ci sont en général indépendantes les unes des autres et semblent se rattacher plus ou moins directement à un second pseudo-original. Elles abondent en cacographies et le texte obtenu en combinant leurs leçons avec B et a reste défectueux.
Tel quel, ce document unique en son genre tient à la fois du diplôme synodal et du diplôme royal. À elles seules, les invraisemblances et les contradictions d'ordre chronologique suffiraient à le faire rejeter. Les abbés de Corbie et de Saint-Denis, Adalhard et Hilduin, nous reportent au temps de Louis le Pieux; Drogon, évêque de Metz, est mort en 855, la plupart des autres évêques n'ont été promus qu'à la fin du règne de Charles le Chauve. Nous sommes probablement en présence d'une composition arbitraire faite à une époque indéterminée au moyen d'un diplôme perdu de Charles le Chauve assignant des biens à la mense conventuelle de Notre-Dame de Soissons, mentionné dans le présent Recueil sous le n° 197, d'un ou de plusieurs diplômes synodaux de même objet, peut-être enfin d'un polyptyque de l'abbaye ou du règlement élaboré par Rothadus, Pardulus et Vulfadus. Assigner une date à un pareil document serait une tâche vaine. Nous suivons donc les données mêmes du texte en l'insérant dans la série chronologique entre l'année 858, à quoi répond d'ailleurs le chiffre 6 de l'indiction, et le 20 juin 872, fin de la 32e année du règne.
Anno dominicae Incarnationis DCCCLVIII, indictione VI, regni vero domini Karoli imperatoris XXX° II°, congregata Compendio palatio non minima coadunatione episcoporum summae auctoritatis, virorum multorum quoque illustrium procerum seu quamplurimorum nobilium utpote generale placitum ibidem agentium, jubente eodem domno Karolo glorioso rege, facta est praesentis decreti descriptio de rebus monasterii puellarum sanctimonialium sanctae Dei genitricis semperque virginis Mariae quod infra muros Suessionicae urbis quondam fuerat ab Ebruino majore domus magnis sumptibus fundatum et sub Theoderico rege necnon Chlodoveo filio ejus et Childeberto regibus Francorum, cohibente ac pro ejusdem monasterii utilitatibus instante domno Audoeno Rothomagensium archiepiscopo necnon agente Drausio inclito Suessorum pontifice, decenter ac solemniter dignoscitur esse sublimatum. Facta est autem praesentis decreti descriptio sive ordinatio ut Dei et Domini nostri Jesu Christi et sanctae Mariae genitricis ejus ancillae seculo renunciantes et in sanctimoniali habitu constitutae liberius sine penuria alicujus rei valerent vivere et Deum devotius exorare tam pro nostra salute quam pro statu totius reipublicae. Denique ex reditibus abbatiae praefati monasterii sanctae Mariae quasdam res usibus et stipendiis ancillarum Dei necessarias deputavit et deputatas perpetim firmiterque habendas auctoritatis suae praecepto confirmavit et privilegio apostolicae et episcopalis corroborari studuit sanctionis. Villas quoque infrascriptas diversis necessitatibus praefatarum ancillarum Dei aptas per manus Rothadi Suessorum pontificis et Parduli Laudunensium episcopi et Vulfadi abbatis coenobii confessoris Christi Medardi prudenter ordinavit et ordinando fideliter cum integritate sui sine aliqua diminutione ad cibum potumque Dei famulantium puellarum censuit deputare perhenniter. Villarum quoque nomina sunt haec: Patriniacus, Carliacus, Colomella, Murcinctus, Ressontius, Carcaricia, Nantoilus, Aziacus, Uliacus, Biliacus, Cavinionus, Corciacus, Aptiacus, Trosliacus, Curtengissus, Salona, vicus vero sancti Petri, in civitate mansi XII, vineae XXIII, Maurcius ferme miliario uno a civitate mansi XIII, vineae L. Haec summa villarum in usu ancillarum Dei et in victu earum semper sint et omnia quae de ipsis villis exierint ad ipsos perveniant. Sint vero in numero congregationis sanctimoniales feminae CCXVI, famulae in monasterii clausura consistentes eisque in diversis officiis atque officinis servientes XL, in genecio extra laborantes XXX, viri quoque ad diversa officia destinati intra vel extra monasterium servientes CXXX. Ad horum itaque omnium victum sub tali modiorum numerositate stipendia tribuenda sunt, videlicet ad diversos usus ancillarum Dei et ad sacras oblationes faciendas sed et ad regis servitium dabuntur annuatim frumenti modii III [M], leguminum modii CCCL, casei pensa CCC, ad emendos pisces et ova per septimanas singulas solidi XXX, adipis modii C ad diversa monasterii luminaria, et ad condiendos cibos sanctimonialium vel supervenientium hospitum salis modii CC, vini modii II [M] DC et mellis modii X ad dandas omni tempore regulares eminas vel in solemnitatibus mixtas purasque potiones propinandas. Si autem pro sterilitate temporis vinum defecerit, saltem vino et sicera idem modiorum numerus impleatur. Volatilia juxta morem pristinum in Nativitate Domini vel Pascha de supradictis villis donabuntur. Et ad recreandas illas sanctimoniales quae digestoriis potionibus indigent ad reparationem corporum friscingas dari volumus. Ad sustentandas autem molestias anilium et earum quae in domo jacuerint infirmarum, ut absque murmuratione Deo serviant in psalmis vacantes et orationibus, earum stipendiis tres villae destinantur, scilicet Guniacus, Coliolas, Villaris, in quibus villis est summa mansorum LXXXV. Ad emenda vero vestimenta infirmati sexus et ordinis sororum competentia has villas deservire instituimus, scilicet in pago Cinomagnico tres villas, Ludiniam, Tauriacum, Caffiam; juxta muros Aurelianis in villa Vacarecias mansos VIII; trans Ligerim quoque Madriniacum, Suciacum; in pago Ribuariensi vel in ejus vicinia, mansos LVIIII et in villa Deffenbach mansum dominicum cum castitia et omnibus appenditiis et haistaldis XX; in pago Masensi Cassellum cum appenditiis suis; in pago Vafrinse mansos XXX, in villa Hardeshaim mansum dominicum cum castitia ubi aspiciunt haistaldi IX; in pago Alsacensi mansos CX, in villa Memendich mansum dominicum cum castitia cum appendiciis suis ubi aspiciunt haistaldi XVIII, in villa Marthelau mansum dominicum ubi aspiciunt quinque haistaldi, in villa Caldelaich mansum dominicum cum castitia et ecclesia, in villa Lucica mansum dominicum, in villa Odumhouum mansum dominicum cum castitia et viridario, in villa Bruslart mansum dominicum cum silva; in pago Warmatia villa quae dicitur Zarahim cum mansis duobus et vineis ubi possunt colligi vini carri VIIII, in villa Zeonepha mansum unum cum vineis ubi possunt colligi vini carri II; in pago Loona, in villa Croca mansum dominicum cum castitia ubi aspiciunt mansi XVIII. Haec omnia quae diximus et totum quod superfuerit de stipendiis praecepto nostro descriptis sanctimonialibus de Fontanedo monasterio et clericis et servitoribus ejusdem loci totum fideliter in argenti precium Suessionis ad sanctae Mariae monasterium reconsignetur. Ad luminaria vero ecclesiae prout poscit loci nobilitas congrue preparanda, villam Colesiacum, id est mansos XXX. Abbatissae quoque ut pro oportunitate et qualitate potestatis se praeparet, duas ei villas delegavimus servituras Nigellam et Nugaredum, id est mansos LXXVIII. His ita ordinatis, ad portam monasterii contulimus, ut advenientes hospites divites et pauperes cum loci honore suscipi possint, et delegavimus decimas omnium rerum de tota abbatia et earum scilicet rerum quae in terra coluntur vel quae hominum studio ad humanitatis usum habenda nutriuntur et per curam praepositi aptis vehiculis ad monasterium deducantur. Et ne aliquando quicquam necessarium deesse possit hospitibus et omnis humanitas supervenientibus exhibeatur, villa quae dicitur Altrepia perpetualiter habenda designatur. Haec omnia quae dicta sunt et descripta in praesentia domni Karoli imperatoris et optimatum ejus confirmata et omnium episcoporum ibidem praesentialiter agentium perpetuo sunt anathemate corroborata,
Monogramma. Hincmarus archiepiscopus Remorum subscripsi. Drogo Mettensium episcopus subscripsi. Bertulfus Treverensium archiepiscopus subscripsi. Ansegisus Senonum archiepiscopus subscripsi. Adelardus Rothomagensium archiepiscopus subscripsi. Agtardus Turonensium archiepiscopus subscripsi. Rothadus Suessorum episcopus subscripsi. Pardulus Laudunensium episcopus subscripsi. Odo Belvagorum episcopus subscripsi. Engavinus Parisiacensium episcopus subscripsi. Rainelmus Tornacensium episcopus subscripsi. Johannes Cameracensium episcopus subscripsi. Hilmeradus Ambianensium episcopus subscripsi. Gualterus Aurelianorum episcopus subscripsi. Gislebertus Catalaunorum episcopus subscripsi. Adelardus abba Corbeiensium subscripsi. Bercarius abba monasterii sancti Benedicti subscripsi. Hilduinus abba monasterii sancti Dionysii.