844 ou 845, 5 janvier. — Saint-Martin de Tours.
Charles le Chauve, à la prière des frères de Saint-Martin de Tours, confirme le diplôme de Louis le Pieux délivré à la prière de l'abbé Fridegisus (Corrigez Fridugisus) renouvelant l'affectation à leur usage de certaines «villae» qu'ils possèderont en toute indépendance conformément aux dispositions prises par les abbés Autlandus, Vulfardus et Hithier (Itherius. Corrigez Hitherius), stipule en outre qu'ils recevront le tiers des volailles et des œufs provenant des «villae» données en bénéfice, plus le tiers des offrandes faites au tombeau de saint Martin, excepté les vêtements et les objets réservés à l'ornement du tombeau, excepté aussi la cire et l'huile destinées au luminaire de l'église et interdit à l'[arch]evêque de Tours d'exercer sur le monastère et les frères un pouvoir plus étendu que ses prédécesseurs.
A. Original perdu.
B. Copie de l'année 1711, par Baluze, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 76, fol. 50, d'après la Pancarta nigra, fol. 53 et fol. 74 (Corrigez 73), et la Pancarta alia, fol. 59, avec référence à A.
C. Copie du xviiie s., collationnée par Percier, conseiller maître à la Chambre des Comptes, Archives nationales, K 186, n° 14, sans indication de source.
D. Copie du xviiie s., collationnée par le même, Archives nationales, K 186, n° 14bis, sans indication de source.
E. Copie du xviie s., par André Du Chesne, Bibliothèque nationale, Mélanges Colbert, vol. 46, fol. 79, sans indication de source, probablement d'après la Pancarta alia.
F. Copie de l'année 1643, par Dom François Lesueur, Bibliothèque nationale, ms. lat. 13898, fol. 55v°, n° 25, d'après la Pancarta alia «p. 118 et 59».
a. Dom Martène, Amplissima collectio, t. I, col. 106, «ex cartario S. Martini».
b. Recueil des historiens de la France, t. VIII, p. 453, n° xxxi (année 844), d'après a.
Indiqué : Georgisch, Regesta, t. I, col. 106.
Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, t. I, p. 212 (année 844).
Indiqué : Böhmer, Regesta, n° 1552 (année 844).
Indiqué : Mabille, La Pancarte noire, p. 88, n° xlvi et p. 156, n° 43 (5 janvier 845), p. 100, n° lxvi et p. 156, n° 47 (27 décembre 845).
Indiqué : Lot et Halphen, Le règne de Charles le Chauve, p. 88, n. 1 et 130, n. 1.
Ce diplôme a été copié deux fois dans la Pancarta nigra (fol. 53 et 73). La première copie ne contenait pas d'énumération de «villae», pas plus que l'original ou ce qui en tenait lieu et que le diplôme de Louis le Pieux confirmé par Charles le Chauve. La seconde (fol. 73) insérait après les mots volumus videlicet ut villas une liste empruntée à un diplôme de Charlemagne du 10 mai 775 (Böhmer-Mühlbacher, Die Regesten, n° 186 (182); publié par Mülhbacher, Diplomata Karolinorum, t. I, p. 139, n° 97). Mabille a cru qu'il s'agissait de deux diplômes différents et il a assigné au second la date du 27 décembre 845 sur la foi d'une copie conservée aux Archives nationales sous la cote K 185, n° 16. Cette cote est erronée et Mabille a confondu le second texte avec le diplôme d'immunité du 27 décembre 845 dont il existe une copie sous la cote K 186, n° 16. Il s'agit en réalité d'un texte interpolé. Le texte primitif lui-même, tel qu'on le trouvera ci-dessous, n'est pas sans inspirer quelque défiance, tant par certaines expressions qui ne sont pas du style de la chancellerie que par la juxtaposition de dispositions aussi hétérogènes qu'une confirmation de partitio bonorum et une garantie contre les empiètements de l'archevêque de Tours. Si, comme on peut le penser, il y a eu remaniement, le parchemin que Baluze a eu entre les mains n'était qu'un pseudo-original. Le diplôme de Louis le Pieux, dont une partie a été reproduite dans celui de Charles le Chauve et imprimée ci-dessous en petit texte a été expédié le 14 novembre 832 (Böhmer-Mühlbacher, Die Regesten, n° 909 (880); publié dans le Recueil des historiens de la France, t. VI, p. 582, n° clxxviii). La deuxième partie du dispositif, à partir du mot constituimus jusqu'au mot molestia est empruntée au diplôme de Louis le Pieux du 4 novembre 831 (Böhmer-Mühlbacher, Die Regesten, n° 896 [867]). — En ce qui concerne les difficultés suscitées par la date, voir la note critique placée avant le texte du diplôme précédent. — Sauf indication contraire, l'orthographe est celle de B. Les copies C et D remplacent partout ae par e.
Texte établi d'après les copies B à E.
In nomine sanctae et individuae Trinitatis. Karolus gratia Dei rex. Si locis Deo dicatis quiddam honoris conferimus et Deo in his famulantium pacis et tranquillitatis curam gerimus et ad ministerium suum liberius exequendum opem ferimus, hoc nobis procul dubio ad statum praesentis regni corroborandum et ad perennis vitae beatitudinem capessendam profuturum esse non ambigimus. Quapropter notum fieri volumus omnibus sanctae Dei Ecclesiae fidelibus et nostris, praesentibus atque futuris, quia fratres ex congregatione sancti Martini obtulerunt excellentiae celsitudinis nostrae auctoritatem genitoris nostri, in qua continebatur quomodo ipse eis concessit villas ad eorum stipendia pertinentes, secundum deprecationem Fridegisi, quondam abbatis ipsius sancti loci, in quo beatus Martinus corpore requiescit, deprecatique sunt ut, secundum quod continebatur in auctoritate genitoris nostri, et nos eis auctoritatem ex nostra potestate regali fieri juberemus, per quam ipsas villas quieto ordine ad eorum stipendium et usus absque ullius inquietudine tenere et possidere potuissent cum omni integritate diuturnis temporibus ad servitium omnipotentis Dei vel beati Martini liberius peragendum et pro nobis etiam et genitore nostro ac insigni prosapia clementiam Dei exorare liberius potuissent. Quorum petitionibus libenti animo adquievimus, nostris etiam futurisque temporibus mansurum esse volumus videlicet ut villas quae a genitore nostro, suggerente Fridegiso quondam abbate, illis ad eorum stipendium vel sumptus necessarios concessae sunt, tenere et possidere absque ullius inquietudine, remota totius judiciariae potestatis inquietudine, Domino opem ferente, valeant, vel etiam sicut tempore avi nostri bonae memoriae Karoli invictissimi augusti fuit et sicut ab illustribus viris Autlando, Vulfardo et Itherio, olim ejusdem loci abbatibus, Domino ministrante, dispositum est ad eorum stipendium et sumptus, ut deinceps nec nos nec ullus loci ipsius rector quicquam ex ipsis villis abstrahere vel minuere praesumat, nullius saeculi inquietudinibus praepedientibus nec hostilitatibus arma subripientibus. Volumus etiam ut tertia pars de reliquis villis quae in beneficio datae sunt ex volatilibus cum ovis eisdem fratribus ministretur. Decernimus etiam atque eisdem fratribus concedimus, qui et praesenti tempore ibi degere et futuris temporibus ad inhabitandum et Deo deserviendum aggregari voluerint, ut de omnibus quae ad sepulchrum beatissimi patroni nostri sancti Martini a Deum timentibus offeruntur, tertiam partem accipiant ad necessitates sibi consulendas, exceptis de his vestimentis et speciebus quae ad sepulchrum illius, decoris et honestatis causa, perpetuo retinenda erunt. Cera autem et oleum ad luminaria in eadem ecclesia concinnanda decernimus [ut] retineantur. Statuentes ergo per hanc nostram auctoritatem praecipimus ut nullus praelatorum aut actorum hujus monasterii patroni nostri beatissimi Martini hanc nostram concessionem atque statuta convellere aut in alium modum immutare praesumat sed perennibus temporibus inviolabiliter ea conservent et suis conservari faciant. Insuper etiam constituimus atque perenniter firmum ac stabile fore decernimus ut in praefato monasterio sive fratribus ipsius loci praesens episcopus Turonicae sedis non plus dominari praesumat aut licentiam dominandi habeat aut aliquid certe novi introducat seu quicumque ejusdem urbis successor extiterit, nisi sicut praecessores sui tempore avi ac genitoris nostri atque tempore antecessorum nostrorum regum Francorum fecerunt, sed ipso eodemque modo caritatis atque dilectionis jam memoratis fratribus in Deo vivat absque qualibet novitatis aut inventionis propriae molestia. Et ut haec nostrae auctoritatis praeceptio perpetuo conservetur et a fidelibus Dei et nostris verius credatur ac diligentius conservetur, manu nostra propria subter firmavimus et anuli nostri impressione signari jussimus.
Signum (Monogramma) Karoli gloriosissimi regis.
Bartholomaeus notarius ad vicem Hludowici recognovit et subscripsit.
Data nonas januarii, anno quinto regnante domno Karolo gloriosissimo rege, indictione septima. Actum Turonis in monasterio sancti Martini. In Dei nomine feliciter. Amen.