887, mai.

Échange entre les églises de Saint-Martin de Tours et de Saint-Julien de Brioude, du consentement de leurs abbés respectifs, Eudes d'une part et l'archevêque de Bourges Frotarius de l'autre, Saint-Julien de Brioude remettant les « villae » de Bannay et de « Vineae » dans le « pagus » de Bourges, « vicaria » de Sancerre (« Corbona »), possédée en pleine propriété, en contre-partie des « villae » de Marsat en Auvergne et de « Dronius » dans le « pagus » de Turluron, que les religieux de Saint-Martin avaient reçues pour leurs chaussures en vertu de préceptes royaux.

Référence : Georges Tessier et Robert-Henri Bautier (éd.), Recueil des actes d'Eudes roi de France (888-898), Paris, 1967, no56.

A. Original perdu.

B. Copie du xviiie siècle par Baluze, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 76, fol. 98, « ex Pancarta nigra, fol. 86, et in alia, fol. 68 ».

C. Copie du xviie siècle par Besly, Bibliothèque nationale, Collection Dupuy, vol. 828, fol. 89, d'après la Pancarte noire, n° LXXVII.

D. Copie du même, même collection, vol. 841, fol. 70, même source.

E. Copie du xviie siècle par Du Chesne, Bibliothèque nationale, Mélanges Colbert, vol. 46, fol. 88, d'après la Pancarta alia.

F. Copie partielle de 1643 par dom Lesueur, Bibliothèque nationale, ms. latin 13898, fol. 74 v°, n° 64, d'après la Pancarta alia, fol. 68.

a. Gallia christiana, t. II, instr. col. 5, n° VII (édition fautive).

Indiqué : Mabille, la pancarte noire, p. 106, n° LXXVII, et p. 178, n° 84.

Indiqué : A. Gandilhon, Catalogue des actes des archevêques de Bourges, n° 17, p. 13-14 (a. 886), d'après D.

Indiqué : Favre, Eudes, p. 72, n. 5 et p. 75.

Le présent acte n'est pas intitulé au nom d'Eudes, mais intéresse directement son activité comme abbé de Saint-Martin de Tours. L'échange dont il est ici question donna lieu à la rédaction de deux actes distincts destinés à chacune des deux parties : celui dont le texte nous a été conservé nous étant parvenu par l'intermédiaire des archives de Saint-Martin, l'acte se présente comme un abandon de biens de Saint-Julien en contre-partie d'une remise de biens de Saint-Martin et il est souscrit par l'abbé de Saint-Julien. L'autre exemplaire, qui devait offrir les dispositions inverses et peut-être la souscription d'Eudes, n'a pas été transcrit au cartulaire de Brioude.

Pour la discussion de la date, on se reportera à la notice critique de l'acte précédent, p. 212-213.

Nous noterons avec intérêt que, en dépit de cet échange, Marsat continuera à figurer parmi les biens de Saint-Martin de Tours et non pas, semble-t-il, par négligence ou par simple reproduction automatique des dispositions des précédents diplômes. Marsat est en effet mentionné dans la confirmation de Charles le Gros du 22 août 886 et, ce qui est plus étrange, dans celle d'Eudes lui-même le 2 juin 896. Sans doute les religieux de Saint-Martin s'estimaient-ils lésés par cet échange, car le domaine de Bannay sera mentionné en ces termes en 903 dans le diplôme confirmatif de Charles le Simple : « Belnacus denique ad calciamenta fratrum cum omnibus sibi pertinentibus, pro qua subdole decepti Marciacum villam in pago Arvernensi in concambium fratres dederunt ». Dans le diplôme de 910-911, Marsat remplacera de nouveau Bannay et sera ainsi désigné : « Marciacus quoque ad subtalares, quam male seducti pro Belvaco [sic] commutaveramus ».

Aucune allusion aux biens ainsi échangés ne se rencontre dans le cartulaire de Brioude. Des biens sont cependant donnés par des particuliers à cette abbaye dans la « villa » de Dronius, entre 897 et 924, donc postérieurement à l'échange, signe certain que celui-ci avait bien été appliqué et que Saint-Julien y avait établi son administration. Nous noterons à ce propos que, entre l'échange de 887 et cette donation de 897-924, le siège de la vicaria dans laquelle était placée Dronius était passé de Turluron à Billom. Nous pensons qu'il convient d'identifier cette localité de Dronius avec le village ultérieur de Saint-Julien (aujourd'hui Saint-Julien-de-Coppel) à 4 kilomètres à la fois de Turluron et de Billom : le maintien du vocable paroissial en est à nos yeux un indice.


Multum omnimodis tenetur et lege ab antiquis legislationibus sancitum habetur et, quandocunque venerabiles et legitimae personae sive congregationes diversarum ecclesiarum per consensum suorum abbatum et a contrario abbates per consensum canonicorum subditorum ex rebus ecclesiarum pro communi opportunitate et convenientia inter se commutare voluerint, id legaliter tituli cartarum corroborare studeant, ut quod unaquaeque delegerit ecclesia pro ambarum partium opportunitate, id postmodum irrefragabiliter legis judicio et communi sensu inconvulsum per futura tempora sine repetitione alicujus personae permaneat. Igitur placuit atque omnimodis congruum extitit ut praedia diversa fundosque per plurima consistentes congregationis praestantissimi confessoris Christi sancti Martini Turonorum praesulis et sancti Juliani martyris Brivatensis quidam monasterii, per consensum et promptissimam etiam voluntatem domni Odonis, insignis praelibatae sancti Martini congregationis abbatis, necnon et domni Frotharii, clarissimi archiepiscopi Bituricae civitatis et venerabilis abbatis praenominatae fraternitatis scilicet sancti Juliani martyris, inter se pro communi compendio commutare deberent, quod et fecerunt. Dedit igitur congregatio venerandi martyris sancti Juliani Brivatensis monasterii, consentiente et cooperante sanctissimo archiepiscopo praescriptae urbis et praeclarissimo abbate ejusdem congregationis domno Frothario, parti Sancti Martini suaeque congregationi quasdam villas sitas in pago Biturico in vicaria Corboninse, nuncupantes Balneacum et Vineas, cum omnibus rebus ad ipsas pertinentibus, scilicet cum terris cultis et incultis, inquisitis et ad inquirendum omissis, aedificiis, mancipiis, vineis, silvis, pratis, pascuis, aquis aquarumve decursibus, mobilibus et immobilibus et omnibus adjacentiis ac appendiciis eorum et ad integrum de sua proprietate et dominatione in jus et potestatem superius nominatae congregationis Sancti Martini et ejusdem abbatis, domni abbatis Odonis, tradidit, ita videlicet ut ab hodierna die et in reliquum quicquid facere voluerint liberam et firmissimam in omnibus habeant licentiam et potestatem faciendi. Econtra dedit congregatio prelibati patris domni Martini, per consensum domni abbatis, partibus sancti Juliani martyris suaeque congregationis Brivatensis scilicet monasterii, villas quasdam, sitas in pago Arvernensi et Tolorninse, quarum una, Marciacus scilicet, sita habetur in pago Arvernensi, cum reliquis villis adjacentibus, altera vero, Dronius videlicet, in pago Tolerninse, cum aliis ad se pertinentibus rebus, quas per praecepta regalia sibi delegatas habent, ad eorum quidem calciamenta, cum terris cultis et incultis, inquisitis et ad inquirendum omissis, aedificiis, mancipiis, vineis, silvis, pratis, pascuis, aquis aquarumve decursibus, mobilibus et immobilibus, cum omnibus appendiciis suisque adjacentiis vel omni supraposito, totum et ad integrum, de jure suo in jus et potestatem praedictae congregationis et ejusdem abbatis domni Frotharii tradidit, ut libero dominio omnes res praedicatas res perpetuo possideant. Haec quidem sibi invicem pars parti tradiderunt, ut faciat quaeque congregatio ex rebus quas accepit, quicquid voluerit. Pars Sancti Martini eas res quas charta commutationis sibi vindicavit possideat proprias eidemque ecclesiae ex multo tempore mancipatas, pars Sancti Juliani rursus res quas spontanea voluntate commutavit perpetuo possideat lege eadem qua alias res sibi subditas regit et possidet. Si quis vero, quod nullatenus fieri credimus, fuerimus nos ipsi aut aliqua intromissa aliunde persona, quae contra has conventiones uno tenore conscriptas venire aut aliquam calumniam ingenerare praesumpserit, econtra cui litem intulerit solidos auri ad purum excocti D coactus exsolvat et sua repetitio nullum effectum habeat. Sed hae commutationes firmae et stabiles omni tempore permaneant.

(Chrismon) Frotarius, quamvis indignus episcopus atque abbas Sancti Juliani martyris, hanc commutationem a me factam recognovi et subscripsi.

Castellanus praepositus subscripsi.

Heldefridus decanus subscripsi.

Garardus archiclavis subscripsi.

..................................................................

Data in mense maio, anno vi in Italia et in Francia iiii et in Gallia ii regnante serenissimo et piissimo imperatore Karolo.

Ego Gausbertus presbyter scripsi et subscripsi.