973 (ou 975), 19 janvier. — Poitiers.

Acte faux

Lothaire, à la prière du comte d'Anjou Geoffroi (Grisegonelle) et sur les conseils de son chancelier Adalberon et de l'évêque Gibouin, confirme à Arbert, vicomte de Thouars, la possession du fief qu'il tenait du comte d'Anjou et en assure la transmission après la mort dudit vicomte au monastère de Saint-Jean de Bonneval.

Référence : Louis Halphen et Henry D'Arbois de Jubainville (éd.), Recueil des actes de Lothaire et de Louis V rois de France (954-987), Paris, 1908, no62.

A. Original prétendu, perdu.

B. Copie de l'an 1721, par Jean Bouhier, Bibliothèque nationale, ms. lat. 17709, p. 150, d'après A.

C. Copie du xviie s., par André Du Chesne, Bibliothèque de Carpentras, Collection Peiresc, vol. 231, fol. 503, d'après A.

D. Copie partielle du xviie s., par André Du Chesne, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 40, fol. 63, d'après A.

a. Gallia christiana, t. II, instrumenta, col. 366.

b. Recueil des historiens de la France, t. IX, p. 633, n° xxiii, d'après a.

Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, t. I, p. 450.


Divinae legis sublimitate cernitur fore sancitum quia totius orbis imperium regali axiomate sublimatum numquam debere violari ab ullo principum quorum principatus feliciter nobili sceptro regitur regum; ideoque quicquid ab illo verbis vel scripto hauritur patratum seu patrandum inviolabile debet persistere et fixum. Igitur, Phoebeo jubare seculum illustrante, magno munere ineffabilis Dei clementiae totius multiplicantur gaudia ecclesiae, dum regalis constitutio eo stabilitatis viget tenore quo illam prisci reges, deinde apostoli eorumque successores salubri consilio statuendam censuerunt vita sibi comite sub principali regum munimine. Sed dum venenosa antiqui hostis quotidianis impugnationibus perturbatur astutia, heu pro dolor! non modici maeroris nubilo omnis obfuscatur universorum fidelium mater ecclesia. Quapropter nullatenus ab institutionis regiae fidelissimo tramite, vel ad modicum, opere pretium congruit nos deviare, sed in eo regalis viae quadrata soliditate spiritualiter persistere, in eo demum elaborando desudare, quatenus nobile fundamentum regiae censurae inviolabile valeat perdurare tutissimo illius opitulationis juvamine, qui est lapis angularis parietis utriusque. Unde, sicut more antiquorum patrum decretum est in orbe terrarum, ut quicquid de rebus propriae facultatis a fidelibus sanctae matris ecclesiae ejusdemque filiis, gratia Spiritus Sancti in Xpisto regeneratis, nostrisque fratribus in ipso patre per eandem matrem spiritualiter multiplicatis quolibet jure conceditur, sicut legum auctoritas deposcit, hoc ipsum scripturarum serie plenius alligando roboretur et manibus plurimorum procerum firmetur. Quamobrem ego Lotharius, rex Francorum divina praeeunte gratia excellentissimus, cupio intimare cunctorum auribus fidelium utriusque sexus diversi ordinis diversaeque potestatis quod accedens ad me Guosfredus, comes Andegavorum, consentiente tamen suo seniore, domno Guillelmo Acquitanicorum duce, precatus est ut quoddam beneficium in pago Pictavo per diversa loca situm, beneficium videlicet quod Aymericus Toarcensis de illo tenuit, illam prorsus curtim quae vulgo nuncupatur Faya, cum ipsa capella in honorem sancti Hilarii dicata, una cum pratis, molendinis, silvis, aquis aquarumve decursibus simulque et collibertis utriusque sexus et omne quod ad ipsam curtim cernitur pertinere; et in alio loco, in ipso pago, alteram capellam in honore sancti Petri dicatam, in villa Misseria sitam, cum domibus, curtiferis, virdegariis, vineis, pratis, molendinis, aquis aquarumve decursibus, terris cultis et incultis, quaesitis et inquirendis et cum omnibus vicariis; insuper et in alio loco, in Niortensi pago, unam capellam in honore sancti Saturnini sacratam, sitam in villa quae nunc vocatur Cavanias, sed antiquitus vocabatur Lapheriacus, et quicquid ad eam pertinere videtur; insuper et quantumcumque ad ipsum beneficium Aymerici, quod tenebat ex praefato Gozfrido comite, totum et integrum, quod inquisitum noscitur esse vel mortalis homo poterit adquirere, Arberto, Toarcensi vicecomiti, et uxori suae, Hildeardi nomine, per regalis praecepti testamentum et meae potestatis donum dignarer concedere. Quod audiens ego Lotharius, rex Francorum, non cujuspiam cupiditatis face accensus, sed inviolabili amore ducis Aquitanicorum et exhortatione mei aprocrysarii, domni videlicet Helberi, plurimorum metropolitanorum episcoporum et domini Geboini, magnificae generositatis episcopi, placatus, quod mentis desiderio a me postularunt, libenti animo a me impetrarunt, eo scilicet tenore ut, quamdiu vixerint, sub testimonio regii precepti teneant et possideant, post illorum quoque discessum non revertatur ad ullum filiorum seu caeterorum propinquorum vel haeredum illorum, sed ad opus abbatissae et puellarum loci illius Deo et ejusdem beatae Mariae genitrici necnon et beato Andreae et sancto Johanni Baptistae famulantium ut in subjectione ancillarum Dei monachalium respectuque earum inviolabiliter permaneat sub imperio spiritalis abbatissae, quae ad regendas animas inventa fuerit idonea. Precamur denique omnes nostros successores reges, comites, praesulesque et abbates necnon et cunctos hujus aevi proceres ut talis abbatissa inibi omni tempore constituatur, quae non solum sibi sed et caeteris aliis praesse et prodesse videatur. Quicumque autem diabolici instinctus errore ausuque temerario provocatus huic nostrae auctoritatis syngrapho refragationis obicem protervum ingerere nisus fuerit, excommunicationis atque anathematis eum ex auctoritate summae et vivificae Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti innodamus vinculis atque alienum facimus a consortio beatae Mariae et omnium angelorum Dei necnon et beati Petri apostolorum principis, quatenus cum Juda proditore, Anna et Caypha atque Pilato damnationem accipiat, nisi cum satisfactione emendaverit futurae hujus loci abbatissae.

Actum Pictavis civitate anno dominicae incarnationis .DCCCCLXXIII., .XIIII. kalendas februarii, anno regnante domno Lothario gloriosissimo rege .XXI..

Ego Adalbero, regius notarius, ad vicem domni Adalberonis, Remorum archiepiscopi et summi cancellarii, recognovi.

Signum domni Lotharii (monogramma) gloriosissimi regis.

EXAMEN. L'absence de toute invocation, l'irrégularité de la suscription, la longueur du préambule, placé d'ailleurs au début de l'acte, et non après la suscription, le style, presque tout dans la forme de ce diplôme est contraire aux usages suivis à la chancellerie du roi Lothaire. Cependant on y relève une quantité de détails d'une précision singulière: l'évêque de Châlons Gibouin accompagnait bien d'ordinaire Lothaire dans ses déplacements; Helberus représente la forme vulgaire et parlée du nom Adalbero. Les rapports ici supposés entre Geoffroi Grisegonelle, d'une part, Guillaume Fièrebrace, duc d'Aquitaine, et Arbert, vicomte de Thouars, d'autre part, correspondent très exactement à la réalité: Geoffroi Grisegonelle était le vassal du duc d'Aquitaine, dont il tenait en fief Loudun et quelques domaines voisins (cf. L. Halphen, Le comté d'Anjou au xie siècle, p. 7 et 54). En outre, en ce qui touche le vicomte de Thouars, on sait qu'Aimeri III combattit dans les armées de Foulque Nerra à la bataille de Conquereuil, du 27 juin 992 (Chron. de Nantes, éd. Merlet, p. 132), et une charte de Bourgueil nous prouve qu'ayant reçu du comte d'Anjou le bail du comte de Nantes, il reconnaissait ce dernier pour son suzerain (copies à la Bibl. nationale, ms. lat. 17127, p. 156, d'après l'orig., et Collection d'Anjou et de Touraine, vol. 21, n° 323, d'après le Cartulaire de Bourgueil, fol. 32; édition dans D. Morice, Mémoires pour servir de preuves à l'histoire de Bretagne, t. I, col. 352; cf. L. Halphen, op. cit., p. 25 et p. 246, n° 9). Enfin, à part quelques irrégularités, les formules du protocole final ne sont pas elles-mêmes trop mauvaises; le monogramme figuré dans toutes les copies est bien celui qui convient. En somme, d'un côté, des preuves évidentes que le diplôme n'émane pas, tel qu'il se présente à nous, de la chancellerie du roi Lothaire; d'un autre côté, des preuves non moins évidentes que ce n'est pas un acte forgé à plaisir: il a donc sans doute été refait vers le xie siècle, à moins qu'on ne veuille s'arrêter à l'hypothèse d'un acte rédigé à Bonneval et validé par la chancellerie royale lors d'un passage de Lothaire à Poitiers; auquel cas, malgré sa forme, l'acte serait juridiquement authentique.

Localisation de l'acte

Make this Notebook Trusted to load map: File -> Trust Notebook