938, 28 octobre.
Louis IV, à la requête de l'abbé Hugues, confirme aux chanoines de Saint-Martin de Tours les privilèges et biens qui leur ont été concédés par ses prédécesseurs, notamment l'immunité avec le droit de battre monnaie, et leur fait restituer les «abbatiolæ» de «Saint-Pierre au cimetière», de Saint-Venant et de Saint-Benoît près de Tours.
A. Original perdu.
B. Copie du xviie s., Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 76, fol. 65, «ex Pancarta alia, fol. 113».
C. Copie du xviie s., Bibliothèque nationale, Mélanges Colbert, vol. 46, fol. 134, d'après la Pancarta nigra, fol. 150.
D. Copie du xviiie s., Archives nationales, K 186, n° 46, peut-être d'après A ou une copie de A.
E. Copie partielle du xviie s., par Dom Lesueur, Bibliothèque nationale, ms. lat. 13898, fol. 103, n° 101, d'après la Pancarta alia.
a. Monsnyer, Celeberrimæ Sancti Martini Turonensis ecclesiæ, ad romanam Ecclesiam nullo medio pertinentis… historia generalis, p. 174 (incomplet).
Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, p. 403.
Indiqué : Mabille, La Pancarte noire de Saint-Martin de Tours, p. 143, n° cxli.
Les passages imprimés en petit texte sont empruntés à deux privilèges du roi Raoul pour Marmoutier et Saint-Martin de Tours, datés, l'un, du 24 mars, l'autre, du 7 octobre 931 (Lippert, König Rudolf von Frankreich, nos 13 et 14; Recueil des historiens de la France, t. IX, p. 571, n° xi, et p. 573, n° xiii; cf. A. Giry, Un diplôme royal interpolé de l'abbaye de Marmoutier, dans Académie des inscriptions et belles-lettres, Comptes rendus des séances de l'année 1898, p. 198), privilèges qui, eux-mêmes, procèdent d'un diplôme de Charles le Simple, du 30 avril 903, publié dans Recueil des historiens de la France, t. IX, p. 496, n° xxx, et dans Mabille, La Pancarte noire de Saint-Martin de Tours, p. 56, n° v; cf. Böhmer, Regesta, n° 1921.
Outre les copies BCDE nous nous sommes servis, pour l'établissement du texte, de la publication de Monsnyer désignée ici par la lettre a.
In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis, omnipotentis Dei misericordia Ludovicus rex Francorum. Si petitionibus servorum Dei pro quibuslibet ecclesiasticis necessitatibus aures nostras pulsantium libenter annuimus et ad divinæ potentiæ in locis Deo dicatis uberius famulandum, auxilium porrigimus, id nobis procul dubio et ad mortalem vitam temporaliter deducendam et ad futuram feliciter obtinendam commodum provenire confidimus. Igitur notum esse volumus cunctis sanctæ Dei ecclesiæ fidelibus et nostris, scilicet præsentibus atque futuris, quod ad suggestionem atque precatum sancti Martini canonicorum adiit serenitatem culminis nostri vir venerabilis noster propinquus satis superque fidelis Hugo inclitus abba basilicæ in qua sanctissimum corpus ipsius eximii confessoris Xpisti beati Martini venerabiliter requiescit, rectorque rerum ipsius, humiliter deposcens ut monasterium sancti Martini cum omnibus rebus sibi pertinentibus, de more regum videlicet prædecessorum nostrorum, sub nostræ immunitatis tuitione ac defensionis munimine recipere dignaremur, ut, sicut temporibus Karoli serenissimi imperatoris et domni Odonis gloriosissimi regis omniumque prædecessorum nostrorum, res ejusdem sancti Martini in Austria, Neustria, Burgundia, Aquitania, et in cœteris regni, Christo largiente, partibus consistentes, quæ non solum a regibus atque ab orthodoxis principibus, verum etiam a cœteris fidelibus collatæ per quoslibet attractus et munimina chartarum in jus ejusdem sancti Martini traditæ sunt, et quieto jure in ditione ac regimine abbatum seu decani fideliumque fratrum Deo devote famulantium ordinatim extiterunt, ita et nostris temporibus sine aliqua detractione vel diminutione sub nostræ immunitatis defensione consistere et ab omni publica functione ac judiciaria exactione immunes liberasque decerneremus. Hac itaque consequenti et saluberrima suggestione permoti, illius præfati abbatis admodum venerandi petitionibus congruentissimis tanto libentius assensum præbere dignum duximus quanto et ipsum erga fidelitatem nostram noveramus esse promptissimum, et insuper id quod sanciendum ille petebat nostris futurisque temporibus eidem venerabili monasterio ac fratribus ibi perpetuo degentibus providebamus fore proficuum atque saluberrimum. Primo siquidem monemus omnes atque præcipiendo jubemus de castro, quod ob infestationem Nortmannorum in circuitu jam dictæ basilicæ, obtentu atque juvamine Roberti, quondam venerabillimi illius loci abbatis genitorisque sæpedicti Hugonis et postea quamplurimum gloriosi, ædificatum est, ne quispiam, præter abbatem necnon decanum cæterosque canonicos ejusdem cœnobii, unquam ab hac die aliquam deinceps de quacunque re in prælibato castro sive in circuitu ipsius et usque ad fluvium Ligeris, in hoc tantum quod juris sancti Martini esse videtur, habeat exercendi potestatem, juxta quod in præcepto domni Karoli, serenissimi regis prædecessorisque nostri, ad liberalissimam petitionem sæpius nominandi abbatis Roberti habetur insertum, nec cuiquam fidelium nostrorum in mansionibus clericorum in eodem monasterio, immo in ipso castro degentium, secundum instituta apostolicorum et regum, manendi licentiam damus, etiamsi nostra affuerit præsentia. Concedimus etiam nostræ largitatis munere ut servitium illud ex præbendis eorum, quod abbates ejusdem loci ex antiqua consuetudine sibi proprium vendicare consueverant, quodque jamdictus abbas Robertus ob suam et generalem omnium elemosinam eis per præceptum regale habendum perpetuo impetraverat, nos etiam e vestigio nostræ auctoritatis præcepto eis misericorditer indulgere satagimus. Annuimus etiam ut percussuram numismatis, quæ et moneta dicitur, secluso fisci jure, iidem canonici ex more semper habeant. Refectiones quidem ex cellis in giro ejusdem basilicæ constructis, velut in præceptis prædecessorum regum continetur, ex prisco usu singulis annis eis reddi jubemus, necnon abbatiolas tres, unam videlicet sancti Petri ad cimiterium quod est extra castrum, et alteram sancti Venancii ante portam castelli, tertiam vero sancti Benedicti infra castrum, sicut a pristinis temporibus hactenus tenuerunt, ob immunitatis gratiam eis largimur et in reliquum absque inquietudine cujuslibet possidendas. Areas quoque in civitate, quas commutaverunt fratres cum domino Hugone, piæ recordationis abbate, cum terra quæ est extra murum, sicut in carta commutationis exaratum est, perpetuo teneant. Decernimus etiam munificentia regali, suggerente præfato abbate fidelique nostro Hugone, ut, sicut præmissæ et nominatim prænotatæ sancti Martini res, ita et cæteræ omnes ad eundem venerabilem locum pertinentes, quæque a prædecessoribus nostris inviolabiliter hucusque conservatæ sunt, velut in præceptis eorum, quæ in promptu habentur, contineri dinoscitur, nostræ quoque protectionis munimine, in quibuscunque regni nostri habeantur partibus, inrefragabiliter nostris futurisque temporibus conservari. Quarum villarum nomina hæc sunt: Lugogalus cum omni integritate suarum appendicum, Portus quoque et Brugogalus, Curciacus, et Toriacus, Castanetus et Odatus, Medonna, Bladalaicus, Dociacus et Restiniacus, Canutius et Vobridius super Ligerim, Magittus et Genestogalus, Novientus, et Sadobria, Prisciniacus et Parriciacus, item Vobridius in pago Cinomannico, Martiniacus quoque super Ligerim, Venciacus etiam supra Carum, cum omnibus suis adjacentiis, Gaudiaco scilicet et Brittanaico, Cantus etiam Picæ non longe ab ipso Cari fluvio, Liradus et Mons in pago Milidunense, Capleia et villa Cumisiacus, Miliciacus et villa Curcellis, Sadoa et Novientus atque Merlaus. Sunt etiam hæc insuper Vulton in pago Biturigensi, et pratum quod est juxta Canavas in pago Turonensi, Verruca in pago Pictavensi, et villa quæ dicitur ad illam Ripariam, atque prædiolum quoddam super rivolum Vordæ, et insuper illæ res quas duo fratres sancti Martini canonici, Haimo videlicet atque Adjutor, fratribus per cartulam cessionis tradiderunt, quæ sunt tam in Blesiacensi pago quam in Andecavensi, quam etiam in Turonico, Caderniacus quoque in pago Andegavensi, quem dedit fratribus Hucbertus abbas, Belnacus denique ad calciamenta, et Antoniacus et Curciacus ad vestimenta; quæ quidem villæ sub omni integritate eorum stipendiis deputatæ sunt, ut omnibus temporibus, sicut in præceptis regum insertum est, illorum necessitatibus deserviant. Quicquid ergo de prædictis rebus beato Martino devote collatis vel sibi pertinentibus in jus fisci cedendum fuit et a decessoribus nostris comperimus collatum, nostræ largitatis munere, pro amore Dei et reverentia peculiaris patroni nostri domni Martini et pro communi elemosina tam eorum qui res suas eidem contulisse noscuntur quam nostra nostræque conjugis necnon fidelis nostri Hugonis seu totius regni nostri statu, per hoc nostræ auctoritatis præceptum libenter volumus esse per immensum eidem sancto Martino sibique famulantibus canonicis concessum, toto remoto fisci dominatu, ad sustentationem canonicorum etiam sit supplementum, et ut nullus judex publicus aut quilibet superioris aut inferioris ordinis rei publicæ procurator ad causas judiciario more audiendas, in ecclesias aut villas seu reliquas possessiones quas moderno vel priscis temporibus in quibuslibet provinciis aut territoriis regni nostri basilica sancti Martini juste tenet vel deinceps in jure ipsius divina pietas augere voluerit, ingredi præsumat, nec freda aut tributa aut mansiones aut paratas aut teloneum ex ullis negotiis, sicut in præceptis regum continetur, exigere aut fidejussores tollere aut homines tam ingenuos quam servos super terram ipsius basilicæ commanentes distringere nec ullas publicas functiones aut redibitiones vel illicitas requirere tam temerarius audeat. Præcipientes etiam volumus ut manselli qui sunt ad berbizilos instituta compleant servitia. Decimæ et nonæ dominicalium rerum tam ex villis fratrum quam in beneficio datis hospitali nobilium atque pauperum absque substractione aliqua in prædecessorum nostrorum et nostra elemosina deputatæ habeantur. Si quis autem in tantam prorumpere ausus fuerit audaciam et hoc præceptum nostrum violare præsumpserit, quemadmodum in regum præceptione continetur, non solum in offensam nostram lapsurum, verum etiam sexcentorum solidorum auri ad purum excocti se noverit poena multandum, ex qua duas partes rectores monasterii, tertiam vero jus fisci recipiat. Et ut hæc auctoritas inviolabilem obtineat effectum et a fidelibus sanctæ Dei ecclesiæ et nostris verius credatur ac diligentius conservetur, manu propria subter firmavimus et de bulla nostra sollempniter insigniri jussimus.
Signum Hludovici gloriosi regis.
Data quinto kalendas novembris, anno jam tertio regnante Luduvico rege.