1128 [avant le 10 mai]. — Paris.

Louis VI, à la suite de la plainte de Geoffroy [de Lèves], évêque de Chartres, et des chanoines de cette église déclarant que leurs serfs, méprisés, n'étaient pas admis à témoigner en justice contre les hommes libres, décide, sur le conseil des évêques et des grands et avec l'assentiment de la reine Adélaïde et de son fils Philippe, roi désigné, que, conformément à la coutume de l'église de Chartres, ces serfs auront le droit de témoigner dans toutes les causes et de combattre en duel judiciaire aussi bien contre des hommes libres que contre des serfs ; que personne ne pourra s'opposer à cette décision, sous peine de perdre son procès, d'être considéré comme rebelle à la volonté royale et, faute de donner satisfaction à l'église de Chartres, de ne plus pouvoir témoigner en justice.

Référence : Jean Dufour et Robert-Henri Bautier (éd.), Recueil des actes de Louis VI roi de France (1108-1137). Vol. 2 : 1126-1137 et appendices, Paris, 1992, no261.

A. Original perdu.

B. Copie du xiie siècle, Bibliothèque nationale, lat. 10095, fol. 16, n° XXXI, sous la rubrique : « De servis ecclesie Carnotensis contra omnes ad testimonium admittendis ».

C. Copie incomplète du xiie siècle, Bibliothèque nationale, lat. 10094, p. 37 (anc. fol. XXVI).

D. Copie du xviie siècle, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 72, fol. 268v, d'après B.

E. Copie du xviiie siècle, Bibliothèque nationale, lat. 11743, fol. 219v, probablement d'après B.

a. Theodori poenitentiale, t. II, p. 452, d'après B.

b. L. d'Achery, Spicilegium, in-4°, t. XIII, 1677, p. 309, avec la mention marginale : « Eruit D. d'Hérouval ».

c. L. d'Achery, Spicilegium, in-folio, t. III, 1723, p. 481, sans indication de source.

d. Ordonnances des rois de France, t. I, p. 5, avec référence à a et b.

e. E. de Lépinois et L. Merlet, Cartulaire de Notre-Dame de Chartres, t. I, Chartres, 1862, p. 135, n° XLIV, avec référence à Bab et d.

Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, t. II, p. 555.

Indiqué : Pardessus, Table chronologique, p. 4.

Indiqué : A. Luchaire, La Cour du roi, p. 174, n. 6.

Indiqué : A. Luchaire, Institutions monarchiques, t. II, p. 126, n. 2.

Indiqué : L. Delisle, Sur la date de l'association de Philippe, fils de Louis le Gros, au gouvernement du royaume, dans Journal des savants, 1898, p. 739.

Indiqué : G. Tessier, Charles le Chauve, t. II, p. 564, n. 1.

Indiqué : P. Petot, Serfs d'Église habilités à témoigner en justice, dans Cahiers de civilisation médiévale, t. III, 1960, p. 191.

Indiqué : M.F. Facinger, A study of medieval queenship : Capetian France (987-1237), dans Studies in Medieval and Renaissance history, t. 5, 1968, p. 29.

Indiqué : A. Chédeville, Chartres et ses campagnes (XIe-XIIIe siècles), Paris, 1973, p. 366.

Indiqué : É. Bournazel, Le gouvernement capétien, p. 11, n. 23 ; p. 112, n. 5 ; p. 131, n. 5 et 8 ; p. 149, n. 77.

Indiqué : O. Guillot, La participation au duel judiciaire de témoins de condition serve dans l'Île-de-France du XIe siècle : autour d'un faux diplôme de Henri Ier, dans Droit privé et institutions régionales. Études historiques offertes à Jean Yver, Paris, 1976, p. 347, n. 11.

Indiqué : R.-H. Bautier, Paris au temps d'Abélard, p. 68, n. 4.

Indiqué : R. Kaiser, Bischofsherrschaft, p. 420.

Indiqué : T. Reuter, Zur Anerkennung Papst Innocenz' II. Eine neue Quelle, dans Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters, t. 39, 1983, p. 404, n. 44.

Cet acte reprend mot à mot la plus grande partie du n° 22. Lui fait écho une bulle de Honorius II (15 mars 1129), délivrée à la prière de Louis VI. En outre, l'essentiel du dispositif est mentionné dans un obituaire de la cathédrale de Chartres du xiie siècle, à la date du 24 janvier, dans la notice consacrée à Geoffroy de Lèves (mort en 1149).

Nous imprimons en petit texte les emprunts au n° 22.


Ludovicus, Dei misericordia rex Francorum, omnibus Christi fidelibus. Cum juxta sacratissimarum legum instituta regia potestas, ex injuncto sibi officio, ecclesiarum defensioni et honori vacare plurimum debeat, opere precium est eos quibus tanta permissa potestas a Deo, earum tranquillitati et paci attentiori cura sollicitudinis providere et, ad laudem Dei omnipotentis, « per quem reges regnant », ecclesias et earum res quodam honoris privilegio decorare, ut in bonis actibus et regium morem exerceant et superne retributionis premium indubitanter recipiant. Noverint igitur universi quia fidelis noster Goffridus, venerabilis Carnotensium episcopus, et Beate Marie Carnotensis ecclesie conventus majestatis nostre presentiam adierunt, humiliter conquerentes et ostendentes, quatinus servi prefate ecclesie secularibus personis tanto contemptui habebantur, quod in forensibus et in civilibus causis vel placitis adversus liberos homines in testimonium nullatenus recipiebantur et ecclesiastica mancipia secularibus servis fere in nullo preferebantur ; unde res ecclesiastica ob tanti scilicet obprobrium dedecoris non solummodo vilescebat, sed maximum diminutionis incommodum de die in diem incurrebat. Cognita vero predicte ecclesie querela, moti tam ratione quam dilectione, necessarium duximus ab eadem ecclesia tantum scandalum omnino removere et Carnotensem beate Marie illius gloriosissime Virginis et regine ecclesiam regio beneficio sublimare. Ego igitur Lucdovicus, divina in regem Francorum clementia sublimatus, antiquam consuetudinem Carnotensis ecclesie recognoscens, communi episcoporum et procerum nostrorum assensu et consilio necnon et uxoris mee Adelais (sic) et filii mei Philippi, in regem designati, instituo et decerno, ut servi sancte Carnotensis ecclesie, tam qui ad episcopum, tam qui ad canonicos pertinent, adversus omnes, tam liberos quam servos, in omnibus causis, placitis et negociis liberam et perfectam habeant testificandi et bellandi licentiam et nemo umquam, servitutis occasionem eis opponens, in eorum testimonio ullam dare presumat calumpniam. Quod si aliquis temeraria presumptione illorum testimonium in aliquo refutaverit aut calumpniatus fuerit, non solum regie majestatis et publice institutionis reus existat, sed querelam negocii sui vel placiti inrecuperabiliter amittat, ita scilicet ut presumptuosus calumpniator, de querela sua si querat ulterius, non audiatur et, si aliquid ab eo queratur alterius, querele reus omnino et convictus habeatur. Aliud etiam statuimus ut predictus calumpniator, nisi de tanta calumpnie culpa Carnotensi ecclesie satisfecerit, ad testimonium proferendum ulterius non admittatur. Quod ne valeat oblivione deleri, scripto commendavimus et, ne possit a posteris infirmari, sigilli nostri auctoritate et nominis nostri karactere subterfirmavimus. Actum Parisius publice, anno M°C°XX°VIII°, regni nostri XX°. Astantibus in palatio nostro quorum nomina subtitulata sunt et signa. Ꞩ Ludovici buticularii. Ꞩ Hugonis constabularii. Ꞩ Alberici camerarii, dapifero nullo.


Localisation de l'acte

Make this Notebook Trusted to load map: File -> Trust Notebook