[1129] 20 avril. — Laon.
Louis VI, avec l'accord de la reine Adélaïde, de son fils Philippe, roi couronné, de Barthélemy [de Joux], évêque de Laon, de Clairembaud du Marché et des grands du royaume, établit une « institution de paix » à Bruyères, Chérêt, Vorges et Valbon et en fixe les statuts.
A. Original perdu, autrefois scellé d'un sceau pendant.
B. Copie du xviie siècle, par Dom Bugniâtre, Bibliothèque nationale, Collection de Picardie, vol. 267, fol. 303, sous le titre : « Chartae Bruerienses », sans indication de source.
Indiqué : Bibliothèque nationale, ms. fr. nouv. acq. 7346 (Collection De Camps, vol. 18), fol. 98, d'après le « Codex Bibliothecae regiae ms. 396 [non identifié], fol. 27 ».
Indiqué : Melleville, Dictionnaire historique du département de l'Aisne, t. I, Laon-Paris, 1865, p. 162.
Indiqué : M. de Sars, Chérêt et la commune de Bruyères, Laon, 1936, p. 8 et 118.
Indiqué : S. Fleury[-d'Huart], Les institutions communales de la ville de Laon (1128-1331), Thèse de l'École des chartes, 1947, dactyl., p. 67.
Indiqué : A. Vermeesch, Essai sur les origines et la signification de la commune dans le nord de la France (XIe et XIIe siècles), Heule, 1966, p. 120 ; p. 129.
Indiqué : M.F. Facinger, A study of medieval queenship : Capetian France (987-1237), dans Studies in Medieval and Renaissance history, vol. 5, 1968, p. 29.
Indiqué : A. Dufour-Malbezin, Catalogue des actes des évêques de Laon antérieurs à 1151, Thèse de l'École des chartes, 1969, dactyl., p. xxviii.
Indiqué : Ch. Petit-Dutaillis, Les communes françaises. Caractères et évolution des origines au XVIIIe siècle, 2e éd., Paris, 1970, p. 38.
Indiqué : S. Martinet, Montloon. Reflet fidèle de la montagne de Laon de 1100 à 1300, Laon, 1972, p. 11.
Indiqué : F. Gasparri, L'écriture des actes de Louis VI, n° 61.
Indiqué : B. Toupet, Histoire de Bruyères et des Bruyèrois, Laon, 1982, p. 5-8.
Ce document reprend mot à mot la plupart des articles de la « paix » de Laon, antérieure de quelques mois ; seuls diffèrent quelques passages spécifiques à l'un et à l'autre lieu. Il fut confirmé textuellement par Philippe Auguste en 1186-1187, puis à de nombreuses reprises au cours des âges sur des points particuliers et, enfin, d'une manière générale par François II en juillet 1560.
Nous imprimons en petit texte les emprunts faits à la « paix » de Laon.
In nomine sanctae et individuae Trinitatis. Ego Ludovicus, Dei gratia rex Francorum. Notum fieri volumus cunctis fidelibus, tam futuris quam praesentibus, institutionem pacis quam, assensu et consilio uxoris nostrae Adelaidis reginae et Philippi filii, regis consecrati, et Bartholomaei Laudunensis episcopi et Clarembaldi de Foro necnon et procerum nostrorum apud Bruerias et Characum et apud Vorgiam et Valebon et totam potestatem illuc pertinentem instituimus, hanc videlicet :
[1.] Quod, a palude Moole usque ad locum qui dicitur Chatelm et a petra praesbiteri usque ad salicem Pedanii et a tremuletuno Winemundi, et sicut latericium montis est usque ad arborem Sancti Petri, et inde usque ad paludem Moole, infra hos terminos nullus quempiam, liberum vel servum, pro aliquo forisfacto sine justitia capere possit.
[2.] Quod si justicia praesens non fuerit, liceat ei sine forisfactura tamdiu eum tenere, quoadusque justicia veniat, vel ad justiciarii domum adducere et, prout judicatum fuerit, de forisfacto illo satisfactionem recipere.
[3.] Quod si aliquis quoquo modo alicui clerico, militi, mercatori, indigenae vel extraneo, aliquam injuriam fecerit, si de illa ipsa villa fuerit is qui injuriam fecit, infra quartum diem submonitus, ante majorem et juratos ad justiciam veniat et se vel de objecta culpa purget vel, sicut ei judicatum fuerit, emendet : si vero emendare noluerit, cum omnibus qui de peculiari familia ejus sunt (exceptis mercenariis qui, si noluerint, cum illo exire non compellentur) de potestate ejiciatur, nec redire permittatur, quoadusque forisfacturam digna satisfactione emendaverit.
[4.] Si autem infra ambitum potestatis possessiones domorum aut vinearum habuerit a domino vel a dominis, si plures fuerint, in quorum districto possessiones ejus sunt, vel, si in alodio fuerint, a domino cui alodium est major et jurati de malefactore illo justiciam requirant. Et si, a domino vel a dominis submonitus, infra quindecim dies culpam suam emendare noluerit, nec per dominum vel per dominos, in quorum districto possessiones ejus sunt, de eo justicia haberi potuerit, liceat juratis omnem malefactoris illius substantiam destruere.
[5.] Quod si malefactor de potestate non fuerit, re ad dominum villae perlata, si per ejus admonitionem infra quintum decimum diem forisfactum non emendaverit, liceat majori et juratis, prout potuerint, de eo vindictam quaerere.
[6.] Si quis autem malefactorem illum de potestate ejectum infra terminos pacis institutae ignoranter conduxerit et ignorantiam suam sacramento probare potuerit, eumdem malefactorem illa sola vice libere reducat ; si vero non potuerit, usque ad dignam satisfactionem malefactor retineatur.
[7.] Si vero, ut forte evenire solet, aliquibus altercantibus, alter alterum pugno vel palma percusserit, vel turpe improperium dixerit, legitimo testimonio convictus, ei in quem peccavit, lege qua vivit emendet et majori et juratis violatae pacis satisfactionem faciat. Si vero is quem laesit emendationem ejus suscipere dedignatus fuerit, non liceat ei ultra de eo, vel intra terminos pacis vel extra, aliquam requirere ultionem.
[8.] Et si eum vulneraverit, expensas in medicos ad vulnus sanandum vulnerato persolvat et consideratione juratorum dignam vulnerato satisfactionem et pacis violatae emendationem majori et juratis persolvat.
[9.] Si quis in alium mortale odium habuerit, non liceat ei vel exeuntem de potestate prosequi, vel venienti insidias tendere.
[10.] Quod si vel venientem vel recedentem interfecerit, aut quodlibet ei membrum truncaverit, de prosecutione vel insidiis appellatus, divino se judicio expurget.
[11.] Quod si eum aut verberaverit aut vulneraverit extra terminos pacis, nisi per homines pacis legitimo testimonio de prosecutione vel insidiis potuerit comprobari, sacramento se purgare licebit.
[12.] Quod si reus inventus fuerit, caput pro capite, membrum pro membro reddat, vel, ad arbitrium majoris et juratorum, pro capite aut membri qualitate dignam persolvat redemptionem.
[13.] Si quis in aliquem de aliquo capitali querelam habuerit, ad justiciam in cujus districto inventus fuerit, primum de eo clamorem faciat ; et si per justiciam jus suum obtinere non potuerit, ad dominum ejus, si in potestate fuerit, vel ad ministerialem ejus, si in potestate dominus ipse non fuerit, de homine suo clamorem faciat. Et si per dominum vel per ministerialem ejus justiciam de eo habere non potuerit, ad juratos pacis veniat eisque se de homine illo, nec per dominum illius nec per ministerialem suum justiciam habere posse ostendat. Jurati autem ad dominum, si in potestate fuerit, vel si non fuerit, ad ministerialem ejus veniant et, ut vel dominus vel ministerialis homini clamanti de homine suo justiciam faciant, diligenter requirant. Et si de eo justiciam facere vel non potuerint, vel neglexerint, jurati quaerant qualiter is qui clamat jus suum non perdat.
[14.] Si fur quilibet interceptus fuerit, ad illum in cujus terra captus fuerit, ut de eo justiciam faciat, adducatur ; quam si dominus terrae non fecerit, justicia in furem a juratis perficiatur.
[15.] Antiqua autem forisfacta condonata sunt.
[16.] Statuimus etiam quod homines capite censi dominis suis censum capitis sui tantum persolvant ; quem si statuto termino non persolverint, lege qua vivunt emendent ; nec nisi spontanei, a dominis requisiti, aliquid eis tribuant. Liceat tamen dominis pro forisfactis suis, eos in causam trahere et, quod judicatum fuerit, de eis habere.
[17.] Homines pacis, exceptis familiis Laudunensium ecclesiarum et militum civitatis et procerum regionis qui de pace erunt, cujuscumque generis potuerint, uxores accipiant ; de familiis autem Laudunensium ecclesiarum quae sunt extra terminos pacis, vel procerum qui de pace sunt, nisi voluntate dominorum, uxores accipere non licebit.
[18.] Si qua vilis et inhonesta persona honestum virum vel mulierem turpibus conviciis inhonestaverit, liceat alicui probo viro de pace, si supervenerit, illum objurgare et illum uno aut duobus aut tribus colaphis, sine forisfacto, ab importunitate sua compescere. Quod si eum pro antiquo odio percussisse criminatus fuerit, liceat ei juramento se purgare quod pro nullo odio eum percusserit, sed tantum pro pacis et concordiae observatione.
[19.] Mortuas autem manus omnino excludimus.
[20.] Si quis autem de pace, filiam vel neptem sive cognatam maritans, terram vel pecuniam ei dederit et illa mortua sine herede fuerit, quidquid terrae vel datae pecuniae adhuc comparentis de ea remanserit, ad eos qui dederunt vel ad heredes eorum redeat.
[21.] Similiter vir, si sine herede mortuus fuerit, praeter dotem quam uxori dedit, tota possessio ad propinquos suos redeat ; dotem autem mulier in vita sua tenebit ; post mortem autem ejus, ipsa dos ad propinquos viri sui redibit.
[22.] Si vero nec vir nec mulier hereditates habuerint, sed, de mercimoniis quaestum facientes, substantia ampliati fuerint et heredes non habuerint, altero eorum mortuo, alteri tota substantia remanebit. Quod si uterque obierit, si propinquos in potestate habuerint, quantum voluerint de substantia sua pro animabus suis in eleemosinam dabunt et reliquum propinquis eorum remanebit. Si autem propinquos non habuerint, duae partes substantiae pro animabus eorum in eleemosinam dabuntur, tertia vero ad villarum munitiones in arbitrio juratorum erit.
[23.] Praeterea nullus extraneus, de capite censis Laudunensium ecclesiarum vel militum civitatis, in hanc pacis institutionem, nisi annuente domino, recipietur. Quod si per ignorantiam, absque domini voluntate, aliquis receptus fuerit, infra quindecim dies sine forisfacto, cum tota substantia salvus abire quo voluerit permittetur.
[24.] Homines autem de mansis mutabilibus, quotquot venire voluerint, absque contradictione recipientur et eodem modo, sicut alii homines pacis qui placita debent, et ipsi placita sua persolvent ; et si in terris avenam vel censum debentibus mansiones habuerint, dominis illis quibus jus erit avenam vel censum solvent.
[25.] Quicumque autem in pace ista recipietur, infra anni spacium aut domum aedificet, aut vineas emat, aut tantum suae mobilis substantiae inter potestatem pacis afferat, pro quo justiciari possit, si quid forte in eum querelae evenerit.
[26.] Si quis bannum potestatis se audisse negaverit, aut per scabinos tantum comprobetur, aut propria manu juramento se purget.
[27.] Consuetudines autem quas Clarembaldus apud Bruerias se habere asserit, si in nostra curia disrationare legitime potuerit praedecessores suos antiquitus habuisse, libere eas obtineat ; et si minus fecerit, minus habeat.
[28.] Consuetudinarias autem tallias ita temperavimus, ut unusquisque hominum qui maneant super terras tallias debentes et qui advenient et in terris tallias debentibus mansiones habebunt, tria placita per annum solvent et per singula placita 4 denarios bonae monetae reddent.
[29.] Homines pacis extra potestatem placitare non compellentur.
[30.] Quod si super aliquos eorum causam habuerimus, judicio juratorum nobis justiciam exequentur. Si autem super universos querelam habuerimus, judicio episcopalis curiae nobis justiciam prosequentur.
[31.] Si aliquis procerum regionis in homines pacis forisfecerit nec submonitus justiciam facere voluerit, si homines ejus intra terminos pacis inventi fuerint, tam ipsi quam eorum substantiae in emendationem factae injuriae per justiciam illam, in cujus districto inventi fuerint, capientur, ita ut et homines pacis jus suum habeant, et ipsa justicia itidem suo jure non privetur.
[32.] Pro beneficio autem pacis hujus quam eis instituimus, ipsius pacis homines XX libras bonae monetae nobis per singulos annos persolvere pepigerunt, quas ita distribuimus, ut nobis inde tertiam partem retineremus, tertiam Bartholomeo episcopo et successoribus ejus et tertiam Clarembaldo et heredibus ejus concederemus. Similiter et de placitis villarum tertiam partem retinuimus, tertiam episcopo et tertiam Clarembaldo annuimus. Concessimus et Bartholomeo episcopo, pro remedio animae nostrae, ut de illa parte sua centum solidos pruviniensis monetae canonicis Laudunensis ecclesiae in perpetuam elemosinam daret.
[33.] Haec autem omnia, ad modum pacis Laudunensis, in hac pace instituimus, praeter hoc quod homines hujus pacis nec teloneum nec monetagium reddant, nec apud eos aliquis dominus capturam panis, vini, carnium vel piscium aut aliarum venalium rerum habeat, sicut episcopus in urbe Lauduni habere consuevit.
Ut igitur haec pacis institutio in perpetuum firma et inconvulsa permaneat, sacramento firmari fecimus, quam et praesenti carta et sigilli nostri impressione corroborari praecepimus. Signum Ludovici regis. S. Adelaidis reginae. S. Philippi, filii eorum, regis consecrati. S. Radulfi comitis Viromandensis. S. Ludovici butellarii. Data Lauduni, per manum Simonis cancellarii, duodecimo kalendas maii.
(Locus sigilli)