1110, 4 février. — Paris.
Louis VI, sur le conseil des évêques, avec l'assentiment des comtes et des grands, autorise les serfs de Saint-Martin-des-Champs [de Paris] à témoigner en justice contre les hommes libres, qui devront admettre leur témoignage ou les combattre en duel ; il ajoute que quiconque n'observera pas ces dispositions perdra sa cause, sera excommunié et, pendant ce temps, ne sera plus admis comme témoin et ne recevra plus le baiser de paix des fidèles.
A. Original. Parchemin autrefois scellé d'un sceau plaqué. Hauteur à gauche 625 mm, à droite 630 mm (dont 30 mm de repli) ; largeur en haut 445 mm, en bas 435 mm. Archives nationales, K 21A, n° 113.
B. Copie du xiie siècle, dans le Liber testamentorum de Saint-Martin-des-Champs, Bibliothèque nationale, lat. 10977, fol. 76.
C. Copie incomplète du xiie siècle, dans le même cartulaire, fol. 49, n° CV.
D. Copie incomplète du xiiie siècle, dans le cartulaire A de Saint-Martin-des-Champs, Archives nationales, LL 1351, fol. XIX, sous la rubrique : « Carta Ludovici regis de exaltacione servorum ».
E. Copie incomplète du xve siècle, dans le cartulaire B de Saint-Martin-des-Champs, Archives nationales, LL 1352, fol. XVIIIv, d'après D.
F. Copie incomplète du xvie siècle, dans le cartulaire C de Saint-Martin-des-Champs, Archives nationales, LL 1353, fol. 18, d'après D.
G. Copie du xvie siècle, dans le cartulaire D de Saint-Martin-des-Champs, Archives nationales, LL 1354, fol. 47, sans indication de source, probablement d'après B.
H. Copie incomplète de la fin du xviie siècle, Bibliothèque nationale, fr. 15504, fol. 50v, d'après D.
a. M. Marrier, Monasterii regalis Sancti Martini de Campis Parisiensis, ordinis Cluniacensis, historia, Paris, 1636, p. 22, sans indication de source, probablement d'après B.
b. Theodori poenitentiale, p. 580, « ex chartulario Sancti Martini de Campis ».
c. M. Félibien, Histoire de la ville de Paris, t. III, p. 52, d'après a.
d. Chapitres généraux de l'ordre de Cluny, enregistréz sur lettres patentes..., s.l.n.d. [Paris, 1728] (Paris, Bibliothèque de l'Assemblée nationale, vol. 94), p. 32, sans indication de source, probablement d'après B.
e. Ordonnances des rois de France, vol. supplémentaire, p. 166, d'après a.
f. R. de Lasteyrie, Cartulaire général de Paris, n° 155 bis, p. 177, d'après A.
g. J. Depoin, Recueil de chartes et documents de Saint-Martin-des-Champs, monastère parisien, t. I, Ligugé-Paris, 1912, p. 207, n° 130, d'après A.
Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, t. II, p. 410.
Indiqué : J. Tardif, Monuments historiques, n° 346, p. 200 (ann. 1111).
Indiqué : A. Luchaire, La Cour du roi, p. 174, n. 4.
Indiqué : A. Luchaire, Institutions monarchiques, t. I, p. 165, n. 1 ; t. II, p. 126, n. 2.
Indiqué : G. Tessier, Charles le Chauve, t. II, p. 564, n. 1.
Indiqué : P. Petot, Serfs d'Église habilités à témoigner en justice, dans Cahiers de civilisation médiévale, t. III, 1960, p. 191.
Indiqué : F. Gasparri, L'écriture des actes de Louis VI, n° 3.
Indiqué : É. Bournazel, Le gouvernement capétien, p. 15 et n. 49, 53, 57 ; p. 16, n. 62 ; p. 17, n. 75 ; p. 131, n. 8.
Indiqué : O. Guillot, La participation au duel judiciaire de témoins de condition serve dans l'Île-de-France du XIe siècle : autour d'un faux diplôme de Henri Ier, dans Mélanges J. Yver, Paris, 1976, p. 347, n. 11 ; p. 357, n. 58 et 59.
Indiqué : A.W. Lewis, Suger's views on kingship, dans Abbot Suger and Saint-Denis. A Symposium [1981], New York, 1986, p. 52, n. 19 ; p. 54, n. 35 et 40.
Cet acte reprend mot à mot le n° 29 (éd. supra, p. 56) ; il fut confirmé par Louis VII en janvier-avril 1139.
Nous imprimons en petit texte les emprunts au n° 29.
(Crux) In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen. [2] Quia, preordinante Spiritu Sancto, per Isaiam de Ęcclesia dicitur quod « mamilla regum lactabitur » et « reges erunt [3] nutricii ejus », regalis serenitatis pietatem decet pro tranquillitate et pace Ęcclesię regni jura temperare, plebi-[4]-scita relaxare, temperare et confracta solidare, ut Ęcclesię filii, a malignantium infestatione aliquatenus [5] relevati, Dei servitio attencius vacare habeant et catholicum regem ad regni gubernationem orationum [6] assiduitate propensius adjuvare valeant. « Multum enim valet », ut habet Jacobi ępistola, « deprecatio justi [7] assidua », orante nempe justo Moyse, « Israhel superabat regem Amalec ». Rex autem gladio accingitur, [8] secundum apostolum Petrum, « ad vindictam malefactorum, laudem vero bonorum », ut per collatam sibi [9] divinitus potentiam « obmutescere fatiat (sic) inprudentium hominum ignorantiam », « constitutus in regno », [10] juxta Geremiam, « ut evaellat (sic) et destruat et disperdat et dissipet et edificet et plantet ». Hac igitur [11] ratione, spe et devotione ego, Dei gratia Francorum rex, Ludovicus ęcclesię Sancti Martini quę dicitur de Campis [12] super servorum suorum contumeliosa et dampnosa in testimoniis abjectione adversus liberos supplicanti, [13] lacrimanti et instanter rogitanti, tandem misericorditer auscultavimus pontificum nostrorum consilio, comitum [14] quoque et procerum assensu, hac prerogativa nostre majestatis omnes indifferenter hujus prefate ęcclesię servos benigniter [15] honestavimus, quatenus in omnibus causis, placitis et querelis, contra universas ingenue potestatis personas ve-[16]-ritatis testimonium regali instituto a modo usque in sempiternum exaltati, ut testes legitimi proferant et [17] proferendo asserant, salvo et integro jure et timore, cujus sunt ęcclesię, ac deinceps dampnum vel repulsam se in hujusmodi [18] negotiis pertulisse nullatenus doleant vel erubescant. Horum itaque probationes aut liberi suscipiant aut con-[19]-tradicendo falsificent. Regalis igitur decreti transgressor causam, dae (sic) qua agit, in perpetuum amittat, excommu-[20]-nicationi subjaceat et ejus calumnia irrita fiat ; interim etiam in testimonium non recipiatur nec pacis osculo a [21] fidelibus osculetur. Dignum est enim supra ceteros servos exaltare qui ei serviunt, « cui servire est regnare ». Ut autem [22] hujus instituti traditio per succedentia tempora inconvulsum vigorem obtineat, litterarum memorie com-[23]-mendari, immo nostri nominis charactere et sigillo signari et corroborari precepimus. Presentibus de palatio nostro [24] quorum nomina subtitulata sunt et signa. Ꞩ Anselli dapiferi. Ꞩ Willelmi Guarlandensis. Ꞩ Wi-[25]-donis de Turre. Ꞩ Frogerii de Chatarauno. Ꞩ Herluini, magistri regis. Ꞩ Bartolomei de Fulcois. Ꞩ Rai-[26]-nardi Rufi. Ꞩ Bernardi, nepotis ejus. Ꞩ Stephani cancellarii. Ꞩ Erchenbaldi. Actum Parisius, anno in-[27]-carnati Verbi MmoCmoXmo, indictione IIIa, pridie nonas februarii, anno unctionis nostrę II°.
[28] Stephanus cancellarius relegendo subscripsit.
(Locus sigilli) (Monogramma)