1102, 16 octobre. — Bourges.
Philippe Ier confirme les restitutions, concessions et donations faites par Geoffroy, vicomte de Bourges, Ildeburge, sa femme, et Eudes de Déols, aux chanoines de l'église Saint-Ambroix, en même temps qu'il confirme ceux-ci dans la possession de tous leurs biens, qu'il défend à ses officiers de rien enlever aux chanoines qui atteigne le prix d'une geline ou d'un œuf et qu'il accorde auxdits chanoines de tenir en aleu tout ce qu'ils doivent à la libéralité de divers seigneurs du Berry. A la suite du diplôme de Philippe Ier sont transcrites la charte du vicomte Geoffroy, du 3 août 1012, mentionnée dans le diplôme, et une charte de Gilon de Sully.
A. Original perdu.
B. Copie du xvie s., sur papier, Archives départementales du Cher, série H, fonds de Saint-Ambroix, privilèges, d'après A.
C. Copie du xvie s., de la même écriture que B, en très mauvais état de conservation, collationnée à l'original par Gilbert Clerjault, clerc et commis du greffier du bailliage de Berry, en août 1586, Archives départementales du Cher, série H, fonds de Saint-Ambroix, privilèges, d'après A.
D. Copie, sur papier, collationnée en Parlement le 9 janvier 1577, Archives départementales du Cher, série H, fonds de Saint-Ambroix, privilèges, d'après A.
E. Copie, sur papier, collationnée à l'original par Imbert, notaire royal à Bourges, le 31 octobre 1678, Archives départementales du Cher, série H, fonds de Saint-Ambroix, privilèges, d'après A.
F. Copie de l'an 1751, dans le Répertoire contenant par extrait le détail de tous les titres de l'abbaye Saint-Ambroix de Bourges, 1er volume, page 1, Archives départementales du Cher, série H, fonds de Saint-Ambroix, d'après deux copies transcrites sous le sceau de la prévôté de Paris le 28 juin 1409, mentionnées au même Répertoire, p. 9, cotte 2, nos 1 et 2.
G. Copie du xviie s., par André Du Chesne, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 38, fol. 34.
H. Copie partielle, du xve s., dans un vidimus donné le 28 juin 1409, sous le sceau de la prévôté de Paris, Archives départementales du Cher, série H, fonds de Saint-Ambroix, privilèges, d'après A, ne comprenant que le passage entre «Anni sunt transacti» et «scienciam viarum tuarum nolumus».
a. Labbe, Histoire du Berry abrégée, p. 187, d'après une copie communiquée par le président Philippe Le Bègue, qui l'avait trouvée dans la bibliothèque de son père Claude Le Bègue, avocat du roi à Bourges.
b. Gallia christiana, t. II, instrumenta, col. 49, n° lvii, charte du vicomte Geoffroy seule, depuis «Anni sunt transacti» jusqu'à «Signum Amalgarii cancellarii qui hanc chartam conscripsit».
Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, t. II, p. 344.
(Monogramma regium.) Claret et nullo refragrante constat quia Dominus et Salvator noster ecclesiam suam toto orbe diffusam ordini pontificali primitus commisit disponendam, postea regibus et ducibus protegendam, custodiendam et regendam, vocans eam regnum suum, ita dicendo : «Et ego dispono vobis sicut disposuit mihi pater meus regnum.» Quam commendationem dispositionis pro amore regis celestis qui est rex regum et dominus dominationum, ego Philippus, gratia Dei rex Francorum, memoriale istud, auctoritate nostri nominis, sigillo nostro signamus, corroboramus et firmamus, et effundimus totas habenas nostræ regiæ liberalitatis et concessionis, videlicet universas restitutiones, concessiones et donationes, quas Gausfredus, Bituricum vicecomes, et uxor illius, Ildeburgis, et Odo de Dolis et liberi illorum reddiderunt et restituerunt canonicis deservientibus ecclesiæ beati Petri, apostolorum principis, et eximii patroni Ambrosii, sacrum cujus corpus honorabiliter inibi collocatur, nos similiter concedimus et donamus, scilicet ecclesias, curtes, municipia, villas, vicos, prædia, aquas, piscationes, nundinas, molendinos, prata, silvas, servos, ancillas, colibertos, libertinos, colonos et universos habitatores totius terræ sancti Petri et sancti Ambrosii, ubicunque sint aut in burgo qui vocatur Brisiacus aut in universis terris pertinentibus canonicis servientibus præfatæ ecclesiæ. Statuimus iterum, sicut et præfati principes statuerunt, ut exactores nostri neque præpositi neque aliqua persona nostri nominis aliquid rapiant, ex hac die et ultra, quod sit pretium unius gallinæ vel unius ovi. Denuo donamus quicquid principes totius Bituricensis patriæ donaverunt præfatæ ecclesiæ, videlicet Gimo de castro Gordonico, Theodericus de Montefalconis, Theuinus de Magduno, Odo de Duno et omnes alii nobiles, et quicquid ex hac die et deinceps donatum fuerit, habeant et teneant quasi in alodum.
Institutio autem istius regiæ auctoritatis, videlicet domini Philippi regis, fuit facta in solemnitate sancti Ambrosii quæ celebratur mediante octobrio, anno ab incarnatione Domini .M.C.II., indictione .V., olimpiade trecentesima secunda, epacta .XI., residente in pontificali cathedra Leodegario. Testes autem sunt isti ex palatio regis : Bartholomeus de Pissiaco, Hugo de Rua nova, Albericus Rufus, Johannes præpositus, Aimericus ; ex militibus Bituris sunt isti : Thomas, Sulpitius de Concurcallo, Ramundus de Ciconiis, Rotbertus Meschinus et Girardus, frater ejus, Bartholomæus de Muro, Rotbertus Galcherius, Abelinus de Bonafonte, Bernardus Paltro, Tibelinus, Ramundus pincerna et multi alii. Canonici sancti Petri et sancti Ambrosii qui viderunt et audierunt sunt isti : Rainaudus archipresbyter, Rotgerius Baro cantor, Bernardus clericus, Guillelmus sacerdos, Josbertus presbyter, Stephanus presbyter, Acardus Morinus clericus, Martinus, Arnulfus, Bocardus et omnes alii canonici.
Ꞩ. Gislebertus cancellarius regis Ꞩ.
xpistus est rex. Anni sunt transacti ab institutione incarnationis dominicæ usque quo hæc carta acta fuit .M.XII. Dominus Deus omnipotens per sanctum David prophetam fideliter de eo vaticinantem dicit : «Dominus de cœlo prospicit super filios hominum ut videat si est intelligens aut requirens Deum.» Idcirco Deo omnipotenti gratias refero ego Gauzfredus, vicecomes Bituricæ civitatis, qui me prospicere et videre fecit salutem animæ meæ et honorem corporis mei dum locum sancti Petri, principis apostolorum, et sancti Ambrosii, qui in illius ecclesia requiescit, in honore et stabilitate reducere volui. Ad ipsum enim locum beati Petri, principis apostolorum, ex bona voluntate reddo ego Gauzfredus, et uxor mea, Eldeburgis, et filii mei, Gozfredus et Madalbertus, et fratres meæ uxoris, Odo et Ebbo, pro remedio animæ patris meæ mulieris, Rodulfi, et pro remedio animarum nostrarum omniumque parentum nostrorum, annuente rege Rotberto, episcopo autem Dagberto confirmante, terras quæ ad ipsum locum pertinent, videlicet has : totam ecclesiam beati Pardulfi de Vinogilo et omnia quæ ad ipsam ecclesiam pertinent, scilicet servos et ancillas, decimas et omnia debita illorum, et omnem potestatem de curte Franciaco et omnia quæ ad ipsam pertinent, scilicet servos, ancillas, decimas et omnia debita illorum, itemque aliam potestatem omnem de curte Fulciniaco et omnia quæ ad ipsam pertinent, videlicet servos, ancillas, decimas et omnia debita eorum, quæ prædicta omnia et singula ita libere restituo ut nullus mortalium amodo sit ausus infra ista supradicta accipere quod valeat solum ovum gallinæ, nisi clerici illi ecclesiæ praefatæ beati Petri apostoli sanctique Ambrosii deservientes. In suburbio vero præfatæ urbis reddo et restituo duos molendinos, unum in loco qui dicitur Pratus, et alium molendinum qui dicitur Novus, et alium molendinum in alio loco qui dicitur Planchea, et in alio loco qui dicitur Brisiacus prope monasterium beati Petri alios tres molendinos, et alibi in loco qui dicitur Bellus locus, molendinum alium qui dicitur Talagranum ; qui vero super præfatos molendinos alios facere præsumpserit, deleatur nomen ejus de libro viventium et cum Dathan et Abiron portionem accipiat et cum Juda traditore pereat ; aquam denique ipsam ita liberam restituo ut nullus ibi sit ausus piscare sine licentia canonicorum. Itemque reddo pratum Odonis et terram in circuitu positam, ad ipsum pratum pertinentem, et pratum Fiscalense, et terram in circuitu positam, et omnes areas ad locum beati Petri pertinentes. Reddo etiam potestatem omnem de Romeniaco et omnia quæ ad ipsam pertinent, videlicet servos, ancillas, decimas et omnia debita eorum, et villam de Nongenciaco cum servis et cum ancillis, et omnia quæ ad ipsam villam pertinent tam in terra quam in silva. Relinquo quoque omnes consuetudines ejusdem burgi, videlicet vilicationem, stabulationem, et ita liberum reddo eundem burgum et totam terram sancti apostoli Petri atque beatissimi pontificis Ambrosii, ubicunque sit posita, ut nullus deinceps ausus sit unquam accipere pretium unius gallinæ nec pretium unius ovi. A molendino quoque qui vocatur Mirebello reddo vigiles homines ibi manentes usque ad eundem burgum ex utraque parte aquæ, ad monasterium vel burgum custodiendum, cum eisdem qui in eodem burgo morantur. Dono etiam ex mea proprietate duas nundinas, unam scilicet in festivitate sancti Petri de mense junio, alteram in natale sancti Ambrosii et unamquamque per septenos dies et totidem noctes, ita ut infra prædictum spatium nullus unquam ausus sit aliquid accipere eorum quæ ad ipsas nundinas pertinent nisi canonici aut eorum servientes aut illi qui ab ipsis tenuerint. Præcepto quoque regis Rotberti et Dagberti antistitis concedo ut quicunque ex me meisque successoribus aliquod feodum habuerit, sicut alodum tribuat præfatæ ecclesiæ si dare voluerit. Ad quod bonum opus peragendum advocavi nobiles hujus patriæ, Odonem videlicet Dolensem et Ebbonem, fratrem ejus, qui mecum hanc redditionem fecerunt, Gimonem quoque de castro Gordonico, Theodericum de Montefalconis, Tedonem Magdunensem, Hubaldum Aiensem, Hubaldum vero Virisionensem, Arnulfum Dunensem et alios omnes qui unanimiter hoc factum confirmarunt et quod egeram firmiter laudaverunt, promittentes se custodituros res hujus sanctæ ecclesiæ et vindicaturos si aliquis aliquam injuriam inferre tentaret. Cupientes igitur participare beneficiis ecclesiæ et aliis orationibus canonicorum illic Deo servientium, congratulenter concesserunt quod quicunque ab illis aliquod feodum tenerent, huic loco quasi suum alodum attribuerent. In tali scilicet ratione dono canonicis qui in eodem loco Deo et sancto Petro, apostolorum principi, sanctoque confessori Ambrosio servierint, omnia supradicta, ut ea teneant et possideant sine calumnia ad stipendia sua et ad receptiones peregrinorum et ad sustentationes pauperum. Reddo autem et eis quicquid ad altare illius sancti Petri et ad omnem ecclesiam illam venerit sive in auro sive in argento seu terra, seu luminaria vel omnes res quæcunque venerint vel datæ fuerint. Concedimus illis canonicis quantum numerum illis placuerit addere vel a cœtu tollere propriæ congregationis in ipsorum maneat jure vel potestate. Prebendas quoque ipsius loci eisdem canonicis ea lege concedimus ut nullus episcopus, nullus abbas, nullus homo illas unquam vendere aut dare vel tollere præsumat, sed unusquisque canonicus potestatem habeat prebendam suam alteri canonico dare vel relinquere per consilium aliorum canonicorum, qui in eodem loco pro ipsa deservient. Hanc igitur elemosinariam cartam et decretum nostræ voluntatis volumus esse firmum et inconvulsum, quod pro amore Dei et veneratione sancti Petri sanctique Ambrosii et aliorum sanctorum Dei fecimus, ut mihi meæque mulieri et Rodulfo, patri meæ mulieris, filiis quoque meis necnon et filiis Rodulfi seu nostris omnibus parentibus sit Deus propitius. Si quis vero adjuvaverit eosdem canonicos ad hoc bonum opus perficiendum, omni benedictione repleatur et sit particeps in omnibus benefactis et in elemosinis et in orationibus eorum. Si quis autem homo seu femina hanc cartam falsare voluerit, componat centum libras auri aut seipsum reddat eidem ecclesiæ ejusdemque habitatoribus ad servile opus peragendum. Et ut hæc liberalitatis atque munificentiæ concessio firmiorem obtineat vigorem, eam confirmaverunt hi nomina quorum subter scripta sunt. (Chrismon). Signum Rotberti regis. Signum Dagberti archipræsulis. Signum Gauzfredi vicecomitis. Signum Eldeburgis, uxoris ejus. Signum Gauzfredi et Madalberti, filiorum eorum. Signum Odonis atque Ebbonis, filiorum Rodulfi Dolensis. Signum Gimonis Gordonensis. Signum Theoderici Montisfalconis. Signum Tedonis Maidunensis. Signum Hubaldi Aiacensis. Signum Hubaldi Virisionensis. Signum Arnulfi Dunensis. Signum Rodulfi, archidiaconi, et fratris ejus, Giraldi. Signum Evrardi. Signum Helie. Signum Richerii. Signum Petri. Signum Segualdi. Signum Ogerii. Signum Emmonis. Signum Gauzfredi, filii Helie. Signum Emmonis de Verdi. Signum Geraldi. Signum Arnaudi. Signum Guascelini. Signum Engenaldi. Signum Geraldi de Gargelessa. Signum Geraldi de Argento. Signum Rorgoni. Signum ?? de Clois. Facta est hæc largitio .III. nonas augusti, regnante Rotberto rege anno .X., præsidente in cathedra Bituricensis ecclesiæ Dagberto præsule anno .VIII. Signum Amalgarii cancellarii qui hanc cartam conscripsit. Si quis vero aliquis filius Diaboli surrexerit, quod absit, qui hanc donationem infringere velit, sit pars et hæreditas illius cum Diabolo et sociis ejus et cum illis qui dixerunt Domino Deo : «Recede a nobis, scientiam viarum tuarum nolumus.»
Dominus loquitur ad discipulos suos et dicit : «Qui vos audit me audit et qui vos spernit me spernit.» Hoc non solum praesentibus sed et futuris omnibus qui ejus discipulatui adhærerent dixit. Ergo non est despiciendus clericalis ordo sed ab omnibus christianis honorandus quia in sorte Dei est electus et ideo ipsi, qui in ministerio Dei sunt electi et sacramentorum illius tractant secreta, debent semper perseverare in bonis operibus et assidue incumbere in orationibus pro suis benefactoribus. Ego igitur Gilo, miles ac dominus Soliacensis castri atque Haiensis, necnon sub rege Francorum cum Odone Arpino dominus Bituricensis, stabilimentum istud in animo habeo et firmiter teneo Dei ordinem honorare et in quantum mea fuerit possibilitas de iniquis malefactoribus defendere. Est namque quidam locus prope muros urbis Bituricæ situs videlicet ad septentrionalem plagam, Brisiacus nuncupatus, qui antiquitus in magno honore constructus et in honore beati Petri, apostolorum principis, ac sancti Ambrosii pontificis sacratus atque maxima caterva canonicorum honorifice decoratus sed, irruente persecutione infidelium, pene ad nichilum est redactus, sed si destruxerint domicilia, non tamen abstulerunt sanctitatem loci ; transacto namque multorum annorum curriculo, Gauzfredus, vicecomes Bituricæ urbis, cum consilio et adjutorio omnium nobilium Bituricensis pagi, honestissime reædificavit, anno ab incarnatione Domini .M.XII., villas quoque et alios honores sancti Petri ac sancti Ambrosii, quos injuste tenebat, ex præcepto regis Rotberti, reddidit et de suis propriis ampliavit omnesque consuetudines burgi ecclesiæ dimisit. Præcepit namque canonicis ut pontem super aquam facerent sicut antiquitus fuerat sed propter persecutiones urbis, quas per multos annos passa est, facere non valuerunt. Nos vero Gilo atque Odo concedimus eisdem canonicis ut, sicut ab antecessoribus nostris monasterium reaedificatum est, ita ex nostro præcepto pontem reædificent super aquam et calciatam usque ad vineas. Si quis vero juxta ipsam calciatam in terra sancti Petri sanctique Ambrosii domum ad manendum construxerit, ita eum liberum dimittimus ab omnibus consuetudinibus sicuti sunt illi qui in burgo commorantur. Hoc quoque quod nos concedimus concedunt et uxores nostræ, mater videlicet et filia. Concedimus etiam eisdem canonicis portaticum de his qui per pontem transierint, exceptis his qui in civitate intraverint.
(Locus sigilli.)