1210, du 18 avril au 31 octobre. — Paris.
Philippe Auguste concède une charte de commune à ses bourgeois de Bray-sur-Somme.
A. Original perdu.
B. Copie, formules abrégées, du xiiie s., Registre A de Philippe Auguste, fol. 76 v°.
C. Copie du xiiie s., Registre C de Philippe Auguste, fol. 50, d'après B.
D. Copie du xiiie s., Registre E de Philippe Auguste, fol. 106 v°, d'après C.
E. Copie du xiiie s., Registre F de Philippe Auguste, fol. 99, d'après D.
F. Copie du xive s., Registre B de Philippe Auguste, fol. 81, d'après B.
G. Copie du xive s., Registre D de Philippe Auguste, fol. 63, d'après C.
H. Copie du xviie s., par Jean Bouhier, Bibliothèque nationale, ms. lat. 17710, p. 352, d'après C, D, E, F ou G.
a. Ordonnances, t. XI, p. 295, d'après G.
b. R. Fossier, Chartes de coutume en Normandie (xie-xiiie siècle), Paris, 1974, p. 295, n° 71, d'après B.
Ancienne version française :
Archives de la Somme, IX H 98, fol. 1 v°.
Copie du 18 juillet 1658, Archives nationales, Fonds de la Maison de France, 300 AP I, n° 333, d'après une transaction, datée du 8 février 1433 (n. st.), conclue entre les habitants de Bray et Jean et Guy de Nesle.
Carta Braii.
In nomine etc. Philippus Dei gratia Francorum rex. Notum etc. quod nos burgensibus nostris de Braio concessimus communiam habendam ad consuetudines et puncta que inferius continentur expressa, que talia sunt.
[1.] Omnes qui in villa Braii manebunt de communia erunt, preter clericos et religiosos et familias eorum tantum, et omnes communiam jurabunt, salva fidelitate dominorum suorum. Nullus dominus, neque nos neque aliquis alius, mortuam manum capiet in villa ab homine de communia. Omnes qui de communia sunt salvi debent esse in villa, tam corpora eorum quam pecunie et possessiones et teneture et vadia, et nemo eos privare illis supradictis debet, nisi clamore exinde preposito nostro facto et responso per judicium rectum s[c]abinorum.
[2.] Omnes qui ad forum ville venerint eundo et redeundo, et omnes illi de communia per jus in conductu et protectione nostra erunt.
[3.] Omnes homines de communia justiciam debent subire in eadem villa per dominum in cujus districto manent per rectum juditium scabinorum.
[4.] Burgensis ville Braii potest manere extra villam sine forifacto communie a Purificatione Beate Marie usque ad exitum aprilis pro suo martio, et iterum a Nativitate sancti Johannis Baptiste usque ad festum sancti Martini hiemale pro suo augusto.
[5.] Quicumque communiam infregerit, unde clamor ad majorem venerit, submonere eum debet major ad diem nominatum et exigere forifactum. Quod si tale fuerit ut homo occisus sit ab hominibus communie infra banleucam, si fieri poterit, capietur occisor et preposito nostro ad justiciam de corpore faciendam tradetur. Si vero capi non potuerit, ipse in perpetuum a villa bannietur. Communia domum ejus infra banleucam diruet et possessiones et mobilia que sua erant in manu nostra remanebunt.
[6.] Si homo de communia hominem percusserit vel vulneraverit et testimonio fuerit comprobatum, vel vulnus, vel ictus apparuerit, domus ejus prosternetur vel de villa percussor e[j]icietur quousque majori et communie et leso satisfecerit competenter, et nos emendam nostram per rectum judicium scabinorum habuerimus.
[7.] Quicumque in villam venerit et communiam juraverit salvus sit, faciendo rectum sicut debuerit per majorem et juratos et scabinos.
[8.] Nemo ad res hominis de communia debet assignare, nisi clamore facto et responso coram preposito nostro et per rectum judicium scabinorum.
[9.] Undecumque homo veniat in communiam, si voluerit, recipi potest, cujuscumque homo sit, nisi dominus ejus ipsum infra annum et diem reclamaverit, et post annum et diem nihil ab eo exigere poterit preter capitagium vel alium redditum suum, et hec in termino constituto. Si autem ea solvere noluerit, clamorem ad prepositum nostrum faciat. Si convictus fuerit, secundum legem qua vivit, illa reddat. Sciendum tamen quod nullum de hominibus de villis et communiis nostris vel de hominibus abbatiarum nostrarum regalium vel aliorum regalium nostrorum neque de forbannitis nostris in communia sua poterunt retinere.
[10.] Si quis de furto comprobatus fuerit, ille qui eum ceperit justicie nostre eum exhibeat. Justiciarius autem noster eum in pilloricum mittat, postea corpus ejus et possessio in manu nostra sint.
[11.] Nemo de villa alium extra villam propter odium persequi debet ; quod si fecerit, communiam infringet.
[12.] Omnes qui, die nominata, ad justiciam nostram venire debent, si vocati vocatione communi ante majorem et communiam venerint ea die qua vocati fuerint communi campane sono, nihil amittere pro intermissione cause sue debent, sed in crastinum ad eandem causam et justiciam prosequendam veniant. Omnes qui submoniti ad communiam pro justicia facienda venerint, ea die qua venient non tenebuntur super debitis respondere. Janitores qui claves portarum custodiunt, ad justiciam, nisi per majorem communie, non veniunt, nec in expeditionem nec in exercitum vadunt.
[13.] Si homo de villa bannitus in villam sine licentia majoris et juratorum redierit, nisi per conductum persone nostre venerit, unum de membris suis amittat aut majori et juratis satisfaciat. Quod si homicidium fecerit et nobis constiterit, non poterimus eum in villam conducere.
[14.] Quicumque de potestate Braii alicui de communia rem suam violenter abstulerit, per majorem et communiam subire debet justiciam.
[15.] Quicumque communiam intrare voluerit, si majori et juratis placuerit, secundum facultatem suam ad commodum ville faciendum dabit.
[16.] Si dominus alicujus super hominem suum qui de communia sit, clamare voluerit, clamorem debet majori et juratis prius ostendere ; si rationabilis sit clamor, fiat ; sin autem, dimittatur consideratione majoris et juratorum.
[17.] Cum vocatio communie facta fuerit, quicumque non venerit, nisi legitimum impedimentum ostenderit, rectam insti[tu]tionem quam major et jurati voluerint solvet.
[18.] Quicumque, preter ballivum nostrum, huic communie aliquid forifecerit, per communiam illud emendabit, alioquin de communia forbannietur quousque emendaverit.
[19.] Concedimus etiam eisdem omnes legitimas consuetudines quas ipsi super se constituent propter meliorationem et commodum ville. Et volumus ut si dubius casus acciderit in villa Braii, ipsi propter consilium habeant recursum ad communiam Sancti Quintini. Similiter et si defectum consilii super scabinagio habuerint, propter consilium habeant recursum ad s[c]abinos Attrebatenses.
[20.] Supradictis quoque duximus adjungendum quod nos dictis burgensibus nostris concedimus quod neque in exercitum neque in equitationem nostram ibunt, nisi forte nos submonitionem faceremus nomine belli vel per christianitatem, et tunc etiam non transirent metas constitutas, scilicet Remos et Katalaunum ex una parte, Tornacum ex alia et Parisius de parte illa sicut Secana se comportat. Si autem illos ultra metas illas ducere vellemus ad denarios nostros, ipsi tenerentur venire.
[21.] Si vero ballivus noster dictam communiam ducere voluerit propter justiciam faciendam, cum eo vel quocumque de mandato nostro ibit, ita dumtaxat quod nocte illa possit ad hospitium reverti. Omnis justicia de catallis et sanguine et mesleia et quibuslibet aliis per rectum judicium scabinorum nostra erit, preterquam de raptu et mulctro quorum justicia nobis remanet sine judicio scabinorum. Ubicumque autem judicium scabinorum evenerit, sine dilatione fiet, nisi manifesta fuerit ratio dilationis.
[22.] Singulis annis, in octabis Pasche, eligent et instituent majorem et juratos et scabinos super sacramenta sua, bona fide.
Que ut perpetuum robur obtineant, sigilli nostri auctoritate et regii nominis karactere inferius annotato, salvo jure ecclesiarum et nostro, presentem paginam confirmamus. Actum Parisius, anno Incarnationis dominice M° CC° decimo, regni nostri anno tricesimo primo, astantibus in palatio nostro quorum nomina supposita sunt et signa. Dapifero nullo. Signum Guidonis buticularii. Signum Bartholomei camerarii. Signum Droconis constabularii. Data vacante cancellaria.