1211, du 3 avril au 31 octobre. — Corbie.
Philippe Auguste renouvelle la charte de commune précédemment accordée aux bourgeois de Tournai.
A. Original détruit en mai 1940, scellé en cire verte sur lacs de soie rouge. Hauteur, 592 mm. ; largeur, 237 mm., .
B. Copie partielle (onze premiers articles) du xiiie s., Registre A de Philippe Auguste, fol. 49.
C. Copie du 16 avril 1748, certifiée par d'Esnaus, Bibliothèque nationale, Collection Moreau, vol. 525, fol. 130, d'après A.
a. Édition partielle, réduite aux formules et à une analyse du texte, Ordonnances, t. XI, p. 298.
b. Gachard, Documents inédits concernant l'histoire de la Belgique, t. I, p. 93-103, d'après A.
c. A. Hocquet, Inventaire analytique des archives de la ville de Tournai, fasc. 1, p. 113-124.
Fac-similé : très réduit dans P. Rolland, Les origines de la commune de Tournai, Bruxelles, 1931, fig. VIII.
Indiqué : Wauters, Table chronologique, t. III, 345 ; Chotin, Histoire de Tournai et du Tournaisis, t. I, p. 170 ; Abbé Namèche, Cours d'histoire nationale, 1re partie, t. II, p. 757 ; Le Sergeant de Monnecove, dans Extraits des actes du Congrès de Tournai, 1895 ; Ch. Duvivier, La commune de Tournai de 1187 à 1211, Bruxelles, 1901, in-8°, p. 1, 2 et 30.
Texte établi d'après une photographie de A (non retrouvée à ce jour), complété d'après C et b.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Amen. Philippus Dei gratia Francorum rex. Quoniam regum interest ad ea que pacis sunt intendere, id quod inde bono zelo gerimus litterarum apicibus duximus annotandum et vivacis script[i] memorie commendandum. Noverint itaque universi presentes pariter et futuri quoniam bur[gen]sibus nostris Tornacensibus pacis institutionem et communiam dedimus et concessimus, ad eosdem usus et consuetudines quas dicti burgenses tenuerant ante institutionem communie. Hee autem sunt consuetudines :
[1.] Si quis aliquem de communia Tornacensi infra civitatem Tornacensem vel extra occiderit, et captus fuerit, capite plectetur et domus ejus, si quam habuerit, diruetur ; quicquid residuum habet interfector infra justiciam communie Tornacensis debet communia habere et, si interfector evaserit, civitatem Tornacensem intrare non poterit quousque parentibus interfecti reconciliatus fuerit et emendationem decem librarum communie dederit.
[2.] Si quis super alicujus morte accusatus fuerit et per legitimos testes illum occidisse probari non potuerit, judicio aque frigide innocentiam suam purgabit.
[3.] Si aliquis aliquem percusserit et querimonia inde facta fuerit, quocumque modo eum percusserit, si constans fuerit, centum solidis emendabit : percusso quadraginta octo, communie quinquaginta duobus ; et si constans non fuerit, tercia manu se purgare debebit.
[4.] Si vero aliquis, de nocte vel de die, armis molutis, aliquem vulneraverit et vulneratus super hoc testes habuerit, percussor decem libras dabit : centum solidos percusso et centum communie ; si autem testes non habuerit, et de die factum fuerit, septima manu se purgabit ; si vero de nocte, juditio aque frigide.
[5.] Si quis propter odium aut rancorem aliquem habuerit suspectum et preposito communie hoc intimaverit, prepositus ei securitatem fieri faciet, juramento accepto ab eo ; et si suspectus coram preposito non fecerit securitatem, ipse et omnia sua in voluntate communie debent remanere ; et si nichil habuerit, inimicus erit civitatis.
[6.] Si aliquis extraneus, qui de communia non fuerit, homini de communia fecerit assultum, vicini sui eum adjuvare debent. Quod nisi fecerint, prepositus clamare debet super eos dedecus civitatis ; et quicquid de eo fecerint, nullum adversus civitatem debent incurrere forifactum.
[7.] Si homo alii homini infra justiciam communie fecerit assultum, prepositus accedens utrinque pacem teneri jubebit ; et si neuter eorum pacem tenere voluerit pro preposito et hoc duobus juratis vel de communia duobus hominibus constiterit, uterque decem libras dabit communie ; similiter quilibet qui assultui intererit et preceptum prepositi non fecerit, emendationem decem librarum dabit communie.
[8.] Si vero preposito in legem ville incedenti aliquis turpia fecerit, emendationem decem librarum ad opus communie dabit.
[9.] Si quis alicujus domum assilierit et ille cui fit assultus assilientem se deffendendo assultumque repellendo occiderit, nichil super hoc communie emendabit.
[10.] Si quis turpia dixerit alicui et per testes legitimos fuerit convictus, quadraginta solidos dabit : contumeliam patienti decem et octo, et communie viginti duos.
[11.] Si aliquis aliquem pulsaverit iracunde aut traxerit et super hoc testibus convinci potuerit, quinquaginta solidorum faciet emendationem : tracto vel pulsato viginti trium, communie viginti septem ; et si non fuerit convictus, tercia manu suam faciet purgationem.
[12.] Qui per iram ensem super aliquem infra villam traxerit, si prepositus de eo querimoniam faciens testes habuerit legitimos, quadraginta solidos de illo habebit communia ; et si prepositus testes non habuerit, tercia manu se purgabit accusatus.
[13.] Si aliquis alicui ponens insidias ipsum ceno vel luto involverit, prepositus et jurati, veritate intellecta a viris sive a feminis, ipsum ad solutionem decem librarum communie compellent pro emendatione forifacti, si convictus fuerit, et infra quindecim dies illas decem libras eum persolvere aut villam relinquere oportebit ; et si villam interim intraverit et captus fuerit, uno membro truncabitur ; ille vero cui hoc dedecus factum est, si voluerit querimoniam facere, poterit et justicia fiet ei.
[14.] Si vero aliquis alicui unum membrorum suorum abstulerit et captus fuerit, tale corporis sui membrum amittet ; si vero prius parentibus reconciliari poterit, centum solidos communie persolvet ; in emendationibus forifactorum habebunt castellanus et advocatus portionem suam ad juditium juratorum.
[15.] Si aliquis cum latrocinio in villa captus fuerit, communia de eo justiciam faciet ; qui vero per veram famam accusatus fuerit super latrocinio, per tres annos bannitus villam relinquet, et si interim redierit, justiciam de eo communia faciet.
[16.] Si aliquis puer aliquem puerum casu occiderit, considerationi prepositi et juratorum debet relinqui utrum puer penas debeat persolvere aut immunis delicti debeat remanere.
[17.] Si homo communie super falso convictus fuerit testimonio, communiam debet amittere quousque per voluntatem prepositi et juratorum possit eam sibi recuperare.
[18.] Si miles alicui civium Tornacensium debito obligatus tenetur et civis preposito super hoc querimoniam fecerit, prepositus militem ad diem citare debet ; si miles ad diem venerit nominatum, civis sola manu, nisi fuerit de juratis, jurare debet quod justum fecerit de milite clamorem ; et si super hoc duorum juratorum habuerit testimonium, querelam suam adversus militem obtinebit et, si testimonio caruerit, miles tercia manu militum se nichil ei debere juramentum prestabit. Postquam autem civis clamorem suum obtinuerit, si miles infra villam manens sit, prepositus res ipsius militis pro debito ad opus ipsius civis debet saisire et, donec satisfecerit, detinere ; si vero extra villam manserit, ville communio ipsi debet interdici ; ex tunc autem civis de suo, ubicumque poterit, accipiat tantum quod suum possit recuperare debitum. Si vero miles ad diem nominatum, occasionem pretendens rationabilem, venire non potuerit, ante diem prefixum sibi suam excusationem preposito insinuabit, a quo alius dies ei prefigetur, et post illum diem tercius, ad quem vel eum vel responsalem pro eo venire oportebit. Prepositus autem militem infra villam conducere poterit quousque coram juratis a cive ei inibitum fuerit. Si miles hominem feodatum in civitate habuerit, ipse homo in hospitio suo eum de jure recipere poterit, sed ei nec creditionem nec vignagium (sic) faciet.
[19.] Si forte castellanus aut advocatus aut eorum servientes res civium violenter abstulerint, prepositus eos ad diem citabit ; si ad diem venire noluerint, prepositus eorum res que ad communiam pertinent saisire debet, quousque satisfactionem fecerint condignam.
[20.] Si quis crucem, dominicum visitaturus Sepulcrum, acceperit, occasione crucis non remanebit quin eum oporteat jura civitatis et consuetudines observare secundum omnes divitias suas, preter eas quas secum defferet ad servitium Dei.
[21.] Quilibet homo legitimus, de quacumque terra fuerit, si in civitatem venerit et ibi manere voluerit, licitum erit ei, ut consuetudines civitatis conservet.
[22.] Nemo civium alium civem ad duellum poterit provocare.
[23.] Quicumque uxorem alicujus hominis infra civitatem manentis abduxerit, bannitus civitatem per septem annos relinquet ; si postea redeat reconciliatus, res hominis illius quas cum muliere absportaverat ex integro ei restituat.
[24.] Quicumque aliquam puellam vi oppresserit, si constans fuerit, per septem annos banniri debet ; et si de voluntate illius et parentum suorum eam ducere voluerit uxorem, bene liceat ei.
[25.] Quicumque injuriam fecerit in aqua Tornacensi, vie ipsius aque cathena debent precludi quousque injuria fuerit emendata.
[26.] Cum prepositus et jurati et ceteri homines communie propter negocia civitatis per civitatem ierint, quicumque alicui eorum convicia dixerit et convictus fuerit, quadraginta solidis illud communie emendabit ; ille vero cui convitium dictum est, si clamorem fecerit, justicia fiet ei.
[27.] Emendationes forifactorum de communia debent custodire per annum quatuor jurati et quatuor qui non sunt jurati nec scabini, super hoc juramentum facientes, et utraque pars suum habeat clericum ; illos vero qui nec sunt jurati nec scabini eligant homines de communia ; juratos instituant jurati.
[28.] In communia Tornacensi haberi debent triginta jurati, de quibus duo erunt prepositi, et cum unus vel duo vel plures ex illis triginta decesserint, in eadem parrochia in qua ille qui mortuus est assumptus fuerit, per eosdem electores qui eum elegerint alius in locum ejus idoneus eligetur, et singulis annis in festo sancte Lucie eligentur novi inspectores, novi prepositi, novi jurati et novi scabini.
[29.] Caritatem beati Christofori et calidos furnos et excubias debent custodire quinque homines legitimi qui nec sunt jurati nec scabini, et duo scabini quorum alter citra aquam esse debet et reliquus ultra aquam, et quidam prepositus qui de triginta fuerit assumptus.
[30.] Predicti quinque homines legitimi jurare debent quod de emendationibus caritatis, calidorum furnorum et excubiarum ultra quinque solidos non expendent, nisi ad usus ville communes, et isti quinque emendationes et earum scripta debent custodire.
[31.] Si tallia fieri debeat in villa ultra quadringentas libras, secundum valentiam cujusque hominis quam habet, accipi debet id quod excedit quadringentas libras ; si summa tallie non excedat quadringentas libras, ad arbitrium proborum virorum ville imponentur. Hanc autem talliam colligere debent legitimi viri parrochiarum qui nec sunt scabini nec jurati, et cum eis sex jurati, si sint in parrochia, et omnes similiter scabini parrochie. Numerus autem colligentium talliam, scilicet inter legitimos homines et scabinos et juratos, debent esse viginti de qualibet parrochia. Quatuor homines qui nec sint jurati nec scabini debent talliam custodire.
[32.] Homines de parrochia Sancti Bricii debent esse de communia Tornacensi et de consuetudinibus Tornaci, exceptis hominibus de Bruleo et de Rumegniis.
[33.] Has itaque prenominatas consuetudines et si quas alias ex oblivione omisimus, quas cives Tornacenses habere soleant et debeant, ipsis in perpetuum inviolabiliter et in pace observandas sicuti hucusque dinoscuntur observasse, concessimus ad recordationem juratorum, salvo jure ecclesiarum et castellani et advocati et dominorum monete et maerie (sic) et nobilium virorum circummanentium, et e[asdem eis per] ballivum nostrum assecurari fecimus.
[34.] Propter hoc autem, quotienscumque servientes communiarum nostrarum in nostrum mittemus servitium, homines Tornacenses in nostrum servitium mittent trecentos pedites bene arm[atos], si precepto nostro vel successorum nostrorum regum Francie fuerint inde requisiti ; si vero versus Aroasiam cum exercitu venerimus nos vel successores nostri, communia tota Tornacensis usque ad eundem locum vel usque ad eque [re]motum locum citra Tornacum, nobis occurrere debet, si absque impedimento illuc usque poterit pervenire. Et hoc servitium nobis faciendo, homines Tornacenses quieti erunt et liberi ab omnibus aliis consuetudinibus a nobis et heredibus nostris regibus Francie, et nos eos in jure suo adjuvare tenebimur.
[35.] Preterea, eisdem hominibus Tornacensibus concessimus ut campanam habeant in civitate, in loco idoneo, ad pulsandum ad voluntatem eorumdem pro negociis ville.
Que omnia ut rata permaneant et inconcussa, presentem cartam sigilli nostri auctoritate et regii nominis karactere inferius annotato precipimus confirmari. Actum Corbeie, anno Incarnationis dominice M° CC° undecimo, regni nostri anno tricesimo secundo, astantibus in palatio nostro quorum nomina supposita sunt et signa. Dapifero nullo. Signum Guidonis buticularii. Signum Bartholomei camerarii. Signum Droconis constabularii. Datum vacante cancellaria (Monogramme).