1213, août au 31 octobre. — Compiègne.
Philippe Auguste confirme l'échange conclu entre Barthélemy Payen et Eudes Clément, doyen de Saint-Martin de Tours : Barthélemy cède au doyen, à perpétuité, la mairie de Ligueil, avec des cens et des droits ; il reçoit en échange une rente de quatorze muids d'avoine, recouvre des droits de justice et des droits sur les ventes, en divers lieux, certains droits de haute justice, des droits domaniaux, et une partie du bois de La Chapelle-Blanche ; les herbages dépendant des bois du chapitre et de ceux de Barthélemy seront communs aux hommes des deux parties ; en outre, Barthélemy tiendra ses fiefs de la région de Ligueil, du chapitre de Saint-Martin, pour divers services, dont le service d'un roncin.
A. Original, scellé en cire verte sur lacs de soie rouge et verte, selon C et D, perdu.
B. Copie du xvie s., Archives d'Indre-et-Loire, G 399.
C. Copie authentique, en partie figurée, du 15 avril 1578 n. st., collationnée par G. Desroches, huissier et audiencier au Présidial de Tours, Archives d'Indre-et-Loire, G 414, d'après A.
D. Copie en partie figurée, du xvie s., portant la mention contemporaine : « Cecy est l'acte collationné par Desroches », même liasse.
a. Nobilleau, La collégiale de Saint-Martin de Tours, p. 139, d'après B.
Indiqué : Bibliothèque nationale, Collection de Touraine-Anjou, vol. 6, fol. 97 v°, n° 2308 bis.
Texte établi d'après BCD.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Amen. Philippus Dei gratia Francorum rex. Noverint universi presentes pariter et futuri quod Bartholomeus Pagani absolute et omnino quittavit majoriam de Ligolio dilecto et fideli nostro Odoni Clementis, Beati Martini Turonensis decano, et successoribus ejus in perpetuum, et omnes census suos quos tenebat apud Ligolium in dominio suo et in propria persona, et omnes oblias quas habebat apud Ligolium, et furnum suum de Ligolio, et hec subscripta que dicebat se debere habere et ad dictam majoriam pertinere, scilicet placita decani que tenebat nisi decanus esset presens, mandato decani irrequisito, et si non posset vel nollet interesse ad placita tenenda, ipse ponebat loco sui qualemcumque volebat, licet juratus non esset decano, decano vel serviente suo irrequisito ; serviens vero decani, si ad placita tenenda superveniebat, nullam ibi habebat potestatem in tenendis placitis nec aliquid faciendi. Item, de placitis istis, quando lex erat judicata coram dicto Bartholomeo vel mandato suo, ipse poterat quitare forefactum sexaginta solidorum usque ad tres solidos, et districta triginta denariorum usque ad tres denarios. Item, ipse habebat omnes submonitiones et despectus submonitionum, decano presente vel absente. Item, habebat credentiam suam apud Ligolium in omnibus hominibus ville et omnibus aliis hominibus a foris venientibus ad forum sive ad nundinas in dicta villa Ligolii, et erat credentia quindecim dierum. Item, semel habebat in anno bannum quindecim dierum quando volebat ; habebat etiam vendas totius majorie sue et tertiam partem districtorum ejusdem majorie. Item, habebat examina apum inventa in sua majoria ; habebat etiam annuatim viginti unum solidos pro pratariis et, in unoquoque arpento prati quod est ad costumam, unam trossam herbe, quantum tres homines poterant levare. Item, habebat mittere octo boves per prataria Ligolii, omni tempore. Item, habebat mestivam suam super homines majorie sue ; similiter etiam ejus prepositus habebat mestivam in eisdem hominibus, qui pro velle suo homines dicte majorie submonebat et in causam trahebat. Item, habebat criagium vinorum et aliorum omnium in villa Ligolii. Item, habebat in nemoribus Beati Martini de Clareis et de Capella incisionem suam, quantum et quandocumque volebat ; dabat etiam hominibus Beati Martini et suis de nemoribus de Capella quantum et quocienscumque volebat. Preterea, de omnibus nemoribus predictis habebat usagium et caufagium ad furnum suum de Capella et ad usum suum proprium pro velle suo ; habebat etiam tertiam partem forefactorum in majoria sua, quicumque teneret placita ; habebat etiam de quinque serjanteriis tertiam partem in relevamento earum. Preterea, quittavit omnem justiciam domus sue de Ligolio dicto decano et ejus successoribus, et feodum de Levier et quod ibidem habebat. Hec omnia supradicta quittavit dicto decano et successoribus ejus in perpetuum, Eustachia uxore sua et Gaufredo, filio suo, et Puella, sorore sua, et Roberto de Bomer, nepote suo, concedentibus et laudantibus. Predictus vero decanus, in excambium supradictorum, assignat dicto Bartholomeo et heredibus suis in perpetuum quatuordecim modios avene ad minam decani ad quam idem decanus recipit avenas suas de Ligolio in octabis Sancti Michaelis vel infra apud Capellam eidem Bartholomeo vel mandato suo reddendos, ita quod avena erit submonita per servientes dictorum decani et Bartholomei, quam qui non reddiderit statuto termino, Bartholomeus habebit ab eo pro emenda duos solidos tantum ; si autem avena prenotato termino non reddetur, idem Bartholomeus vel ejus serviens requirerent servientem decani ut faceret reddere avenam et emendam prenotatam ; quod si non faceret, dictus Bartholomeus posset capere per se de rebus illius qui nollet reddere, usque ad valorem avene predicte et emende nominate tantum. Quittat insuper decanus eidem Bartholomeo et heredibus suis tertiam partem forefactorum et justitiam et vendas, que omnia idem decanus habebat in hominibus et in terris dicti Bartholomei apud Capellam et apud Grilemont sive apud Brueriam juxta sitam et apud Lousault manentibus, et etiam in septem hominibus manentibus in terra Bernardi Roil de Rabota et in molendinario et molendino d'Espaigni juxta sito, et molendino de Vilers. Item, de terris quas idem Bartholomeus tenebat ad censum a capitulo Beati Martini, ab aqua que vulgo dicitur la Ligoire versus Ligolium, habebit idem Bartholomeus justiciam duorum agricolarum suorum qui ad usum ejus proprium terras ejus colent, et unius molendinarii ejus de villa, et ortolani ejus ortorum suorum juxta dictum molendinum, ita quod sanguis et rixa et latro et multrum et omnis alia magna justicia illorum predictorum hominum erit decani. Decanus vero et capitulum Beati Martini Turonensis quittant in perpetuum sepedicto Bartholomeo et heredibus suis census quinque hospitum suorum de Capella, retentis tamen eisdem, de illis quinque hospitibus, sicut habent in aliis hominibus de Capella, decimis, charretis et aliis costumis, et decanus quittat in perpetuum eidem Bartholomeo et heredibus suis omnem justiciam et mestivam quam habebat in illis quinque hospitibus. Dictus vero Bartholomeus ex quatuor hospitibus predictis XXIII solidos turonensis monete habebit annuatim pro omnibus servitiis, de Sulpicio scilicet octo solidos, de Ysembardo quinque solidos, de Johanne Saunerio quinque solidos, de Andrea Guidonis quinque solidos, et amplius idem Bartholomeus vel heredes sui non poterunt ex quatuor hospitibus predictis vel eorum heredibus exigere, preter suos census et justiciam suam ; quintum vero hospitem, scilicet Willelmum de Beneis, omnino quitavit idem Bartholomeus ab omni tallia et exactione, quia homo ejus erat de feodo. Et nemus Capelle, a chimino Turonensi, sicut itur ad Capellam, versus nemus dicti Bartholomei, cum censibus infra contentis, qui census capitulo Beati Martini Turonensis debebantur, et justicia ejusdem nemoris, eidem Bartholomeo et heredibus suis remanebit, et omne residuum ejusdem nemoris et nemus de Clareis remanet quietum decano et capitulo in perpetuum, ita quod neque sepedictus Bartholomeus nec heredes sui, pro se vel eorum hospitibus vel hominibus, vel pro furno suo, vel pro aliquo alio usu, in predictis nemoribus aliquid poterunt reclamare. Herbagia vero nemorum predictorum decani et capituli et herbagia nemorum predicti Bartholomei tam hominibus Beati Martini quam hominibus ejusdem Bartholomei et aliis hominibus terre erunt communia, ita tamen quod, si predictorum nemorum facta fuerit venditio vel combustio, nemora vendita vel combusta per triennium ab introitu pecudum deffendentur, et si capitulum voluerit, poterit terras excolere. Dictus etiam Bartholomeus et heredes sui tenebunt molendina sua, reddendo capitulo Beati Martini de illis molendas, scilicet quindecim sextarios frumenti et quindecim sextarios molturengie ad mensuram de Ligolio communem, et habebit idem Bartholomeus a capitulo terras suas quas modo tenet ad census assignatos, scilicet quatuor libras et decem solidos in festo sancti Bricii persolvendos. Item, dictus Bartholomeus vel heredes sui domum suam de Grilemont, salvo eo quod ipse nobis eam per juramentum suum tenetur reddere quotienscumque ipsum super hoc requisierimus, et feodos suos et talem justiciam qualem habet in terra, et quicquid ipse vel heredes sui habent in Ligoliensi, habebunt a decano et successoribus ejus ad roncini servitium, exceptis forragiis que idem Bartholomeus a nobis tenet, tali modo quod si ipse vel heredes sui in feodo dicti decani manserint, coram decano justicie parebunt omnibus de ipsis conquerentibus ; si autem in feodo decani non manserint, si aliquando ipsos inferre injuriam decano contigerit vel capitulo Beati Martini, vel alicui canonico ejusdem capituli, vel servienti predicti decani, vel ejus preposito, vel alicui hominum vel hospitum de terra Beati Martini, coram sepedicto decano stabunt juri ; quicumque etiam de ipsis querimoniam proposuerit super feodo decani vel super re ad feodum pertinente, coram eodem decano juri parebunt. Tenentur etiam ipse Bartholomeus et heredes sui terram decani et terram Beati Martini de Ligoliensi deffendere contra omnes ; tenentur etiam juvare decanum contra omnes preterquam contra dominum suum ligium ; quocienscumque etiam decanus ipsos submonuerit, tenentur venire ad ejus submonitionem. Si autem in aliquo prenominatorum defecerint, decanus de jure feodum suum in manu sua poterit capere. Quocienscumque etiam ipse vel heredes sui sepedicto decano homagium fecerint, coram eodem decano juramentum prestabunt quod fideles erunt decano et quod fideliter omnes predictas conventiones observabunt. Si autem contigerit quod aliqua de pertinentibus ad feodum quod est ad roncini servitium omissa fuerint, ipse vel heredes sui decano que omissa fuerint facere tenebuntur. Nos vero, ad petitionem dilecti et fidelis nostri Odonis predicti decani et sepedicti Bartholomei, hec omnia sicut superius annotata sunt, sigilli nostri auctoritate et regii nominis karactere inferius annotato presentem paginam confirmamus. Actum Compendii, anno Domini millesimo ducentesimo tertio decimo, regni nostri anno tricesimo quarto, astantibus in palatio nostro quorum nomina supposita sunt et signa. Dapifero nullo. Signum Guidonis buticularii. Signum Bartholomei camerarii. Signum Droconis constabularii. Data vacante (Monogramme) cancellaria.