1213, du 14 avril au 31 octobre. — Crépy-en-Valois.
Philippe Auguste accorde aux bourgeois de Chauny une commune sur le modèle de celle de Saint-Quentin.
A. Original, scellé sur lacs de soie rouge et verte, selon B, perdu.
B. Copie du xvie s., collationnée, Archives municipales de Chauny, AA 1, en dépôt aux Archives départementales de l'Aisne, d'après A.
C. Copie du xixe s., d'après l'« Histoire de Chauny » par Dom Labbé, Pièces justificatives, n° 35, ms. conservé à la Bibliothèque municipale de Chauny, n° 198 de l'inventaire du Musée, p. 556.
a. Factum imprimé du début du xviiie s., « Mémoires sur les droits de commune », Bibliothèque nationale de France, imprimé, Fm. 5072, p. 33.
b. Factum imprimé du xviiie s., in-fol., Archives municipales de Péronne, AA 2, n° 266, pièce 3, et Bibliothèque nationale de France, imprimé, Fp. 5556.
c. Factum imprimé de 1766, « Réponse au dire de l'inspecteur général des Domaines pour les Mayeur et Échevins de... Saint-Quentin », p. 99, Bibliothèque nationale de France, Collection de Picardie, vol. 9, fol. 193, d'après A.
d. Formules du début, et fin de l'acte, à partir de l'art. 53, Ordonnances, t. XI, p. 304, probablement d'après b ou c.
e. Mêmes articles, Recueil des Actes de Philippe Auguste, t. II, p. 21, n. 1.
Indiqué : Bibliothèque municipale d'Amiens, ms. 1129, p. 178, n° 35, d'après C.
Indiqué : J. Poissonnier, « La commune et la mairie de Chauny », dans Bulletin de la Société académique de Chauny, t. I, 1886, p. 197-198, n° 5.
Indiqué : J. Souchon, Inventaire sommaire des Archives communales de la ville de Chauny antérieures à 1790, Laon, 1926, p. 1 (AA 1) : « 27 juin 1485. Extraits par Charles Grelot… ».
Indiqué : É. Houriez, « Les institutions communales de la ville de Chauny (1166-1565) », dans École nationale des chartes. Positions des thèses des élèves de la promotion 1951, p. 85-90.
Texte établi d'après Bbc.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Amen. Philippus Dei gratia Francorum rex. Noverint universi presentes pariter et futuri quod nos burgensibus Calniaci communiam ad usus et consuetudines communie Sancti Quintini, sicut in presenti carta continetur, concedimus, salva fidelitate ecclesie Sancte Marie Calniaci et nostra, et eas firmiter tenendas jurari fecimus.
[1.] Communia vero ita statuta est quod homines communie cum omnibus rebus suis quieti et liberi permaneant, neque nos neque alius super aliquem de communia quicquam, nisi judicio scabinorum, clamare possit ; neque nos neque alius super hominem de communia mortuam manum clamabimus.
[2.] Si nos implacitaverimus communiam, nos eam faciemus judicari per nostros liberos homines qui sunt de honore Calniaci, clericos et milites ; et si ille contra quem fit judicium concedit judicium, judicium firmum erit et stabile ; et si ille contra quem fit judicium non concedit illud judicium, per campum et duellum poterit illud contradicere intra villam Calniaci, contra illos qui judicium fecerint, et hoc tunc emendabitur sicut emendari debuerit.
[3.] Communia nullam poterit facere justiciam extra banleucam suam, et infra banleucam qualem debebit poterit facere justiciam.
[4.] Si quis extraneus qui mulctrarius sit vel latro vel qui raptum fecerit a foris in villam venerit, in quocumque districto inventus fuerit, non remanebit pro communia quin ministri nostri illum capiant.
[5.] Si quis intraverit in communiam, salvo corpore suo et pecunia sua et rebus suis permaneat, nisi sit de hominibus nostris de corpore quorum nullum recipient neque aliquem de placito burgi.
[6.] Alii homines nostri liberi qui non sunt homines nostri de corpore, si venerint in communiam, in communia poterunt esse cum omnibus rebus suis illuc secum allatis ; omnia alia que habebant nostra erunt, nec alicui domino de forisfacto respondeant, nisi de suo cavagio. Si autem casu contigerit quod hominem nostrum de corpore recipiant ignoranter in communiam, quem cito communie significabimus ipsum esse hominem nostrum de corpore, eum in communia non retinebunt et, quod ignoranter eum in communia receperunt, forisfacto non tenebuntur.
[7.] Si quis aliquam teneaturam anno et die in pace tenuerit, postea in pace eam teneat, nisi aliquis qui dispatriatus fuerit aut aliquis qui est in manuburnia super hoc clamorem fecerit.
[8.] Si quis forisfactum fecerit de quo clamor in presentia majoris et juratorum factus sit, major judicio juratorum super hoc emendationem accipiet talem quod domus forisfactoris diruetur, si eam habeat, aut pro domo ad voluntatem eorum pecunia accipietur. De redemptione vero domorum diruendarum, muri et firmitates ville reficientur.
[9.] Si autem forisfactor domum non habuerit, a villa bannietur aut de suo ad reficiendas firmitates accipietur, et quando major et jurati voluerint, bannitum in villam reducere poterunt. Si vero aliquid a bannito in reditu suo accipiatur, ad firmitatem ville ponetur.
[10.] Quicumque forisfactum fecerit communie, major eum de forisfacto hoc per nuntium suum submonere potest et, nisi ad monitionem majoris venerit, major eum bannire potest, nec in villam redibit, nisi per voluntatem majoris et juratorum. Et si forisfactor domum infra banleucam habuerit, major et homines ville eam diruere possunt, que si sit adeo fortis ut vi eorum dirui non possit, ad diruendam eam vim et auxilium conferemus.
[11.] Si major communie consilio juratorum aliquam justiciam fecerit que justa et rationabilis fuerit, nullam emendationem alicui exinde faciet.
[12.] Si quis intra villam hominem occiderit, ubicumque captus sit et retentus, sive mortuus sive vivus, preposito nostro vel ei qui est in loco ejus per scabinos reddetur coram scabinis, et pro hoc captores liberabuntur et justiciarius noster de eo justiciam faciet sicut pro homine mortuo. Et si ille malefactor domum habuerit infra banleucam, diruetur ; et si burgensis sit, omnia reliqua sua nostra erunt. Quod si domus illa sit adeo fortis ut vi eorum dirui non possit, ad diruendam eam vim et auxilium conferemus. Si vero capi non poterit, perpetuo bannietur a villa et domus ejus diruetur si eam habuerit infra banleucam ; et si burgensis sit, omnia reliqua sua nostra erunt. Et si domus illa sit adeo fortis ut vi eorum dirui non possit, ad diruendam eam vim et auxilium conferemus.
[13.] Quicumque hominem egredientem de villa persequitur, si eum occidat, ubicumque infra banleucam ille captus sit et retentus, sive mortuus sive vivus, preposito nostro vel ei qui est in loco ejus per scabinos reddetur coram scabinis, et pro hoc liberabuntur captores, et prepositus vel ille qui est in loco ejus per scabinos de eo faciet justiciam sicut pro homine mortuo ; et si malefactor domum habuerit infra banleucam, diruetur ; et si burgensis sit, omnia reliqua sua nostra erunt. Et si domus illa adeo fortis sit ut vi eorum dirui non possit, ad diruendam eam vim et auxilium conferemus. Si vero capi non poterit, perpetuo bannietur a villa et domus ejus diruetur, si eam habuerit infra banleucam, et si burgensis sit, omnia reliqua sua nostra erunt. Quod si domus illa adeo fortis sit ut vi eorum dirui non possit, ad diruendam eam vim et auxilium conferemus. Si vero in persecutione illa eum verberet aut vulneret et non occidat, perpetuo bannietur a villa, et si domum habuerit infra banleucam, diruetur. Et si domus illa adeo fortis sit ut vi eorum dirui non possit, ad diruendam eam vim et auxilium conferemus.
[14.] Si major et jurati aliquem bannierint et ille sine consensu eorum in villam redierit, de eo vindicta accipietur ad voluntatem eorum, sine emendatione alicui exhibenda.
[15.] Nos vero nec aliquis serviens quem habeamus hominem de communia per vadia appellare non possumus.
[16.] Si autem super burgensem forisfactum assequi potuerimus, burgensis a nobis catenari aut in compedibus tantum poni potest, nec alio vinculo stringi nec extra villam duci debet, nec aliquis custodum ab eo victum accipiet quamdiu in captione tenebitur. Quilibet burgensium, ubicumque inventus fuerit, sive in hortis, sive in thalamis, sive alibi, omnibus horis diei poterit submoneri, sed de nocte non poterit submoneri.
[17.] Si quis teneaturam aliquam tenuerit et vitam finierit, major et jurati heredem ejus in eandem teneaturam restituere debent, undecumque sit, aut de hereditate, aut de alio jure. Deinde causa ubi tractari debet tractetur.
[18.] Quidquid a bigis vel quadrigis accipitur, ad faciendam calciatam detur : a biga non ferrata obolus accipi debet et a ferrata denarius ; a quadriga non ferrata denarius et a ferrata duo denarii accipiantur.
[19.] Si homo extraneus, causa intrandi communiam, in villam venerit, de quocumque districto sit, quidquid secum adduxerit salvum erit et hoc quod sub districto domini sui remanserit domini erit, excepta hereditate ; de hereditate faciat domino quod debuerit, et eo excepto quod supradictum est de hominibus nostris. Si vero sub districto alterius aliquid habuerit, super hoc dominus ejus clamorem non faciet et hoc quod secum adduxerit quocumque voluerit libere remittet ; ipse etiam et res ejus ubique libere morari poterunt.
[20.] Si uxor alicujus burgensis sine concessu mariti sui fidejubere presumpserit, fidejussio illa stare non debet ; si vero pro viro suo fidejussionem subierit, quandiu vir in mercatura aut in peregrinatione morabitur mulier de ea re submoneri non debet, nisi et ipsa mercaturam exerceat.
[21.] Si quis venale suum vendiderit et aliquis aut aliqua superveniens, vim super hoc faciens, venale asportare voluerit, burgensis eum vel eam detinere poterit donec catallum habuerit ; et si in hoc aliquod forisfactum fecerit, nullam ipse vel ejus auxiliatores emendationem facient.
[22.] Si burgensis ad aliquam villam, causa negociationis sue, ierit, de aliquo submoneri non debet, nisi tantum de redditu terre, si eam in villa habuerit ; et si ad castellum ierit, ibi submoneri poterit.
[23.] Servientes communie et ii qui portas et barras ville servant nulli habent respondere justicie de catallo, nisi coram majore et juratis.
[24.] Servientes clericorum qui in domibus eorum eis serviunt et de pane eorum vivunt nulli habent respondere justicie de catallo, nisi per decanum et ipsos clericos.
[25.] Si nos aliquem burgensem de communia submoneri fecerimus, causa intra villam Calniaci judicio scabinorum finietur.
[26.] Et sciendum est quod nullus ex parte nostra de latrocinio, de multro, de raptu, de homicidio, de incendio, de forisfactis iis similibus de quibus homo convictus remaneat in manu domini de corpore et de rebus suis, super aliquem de communia clamare poterit, nisi nos, quia nostra sunt. In omnibus autem aliis querelis, homines de communia, coram preposito nostro, judicio scabinorum tractabuntur, sicut in tempore comitis Radulfi.
[27.] Burgensis qui de nostra prepositura pro debito in aliud fugiet districtum, extra illud in quod fugerit tentus, per justiciam et scabinos prepositure justiciam prosequetur.
[28.] Si quis furem cum furto ceperit, preposito nostro vel ei qui est in loco ejus per scabinos coram scabinis eum reddere debet, ita quod de eo captor postea se non intromittat, et prepositus noster vel ille qui est in loco ejus per scabinos eum in pellorico ponere debet, et postea de eo faciet justiciam sicut de fure. Et si prepositus vel ille qui est in loco ejus per scabinos, postquam requisitus coram scabinis fuerit, furem recipere noluerit, quidquid de fure contingat, burgensis de fure liberatus erit.
[29.] Quamdiu puer, juvenis vel adolescens sub tutela patris sui aut matris sue aut alicujus hominis moratur, nullum debet domino suo cavagium, nec alicui debet respondere justicie donec proprium habeat catallum de quo lucretur.
[30.] Quando major et jurati ad congregandos homines ville pro negotiis suis campanam sonare faciunt, quicumque de communia illuc advenerit, illuc venire et ad domum suam libere redire poterit.
[31.] Quotiescumque communiam submonuerimus, communia in exercitus et in equitationes nostras veniet. Facta autem submonitione nostra, ipsi arma gerentes nulli respondebunt justicie infra diem submonitionis.
[32.] Burgensis de communia qui homini de communia intra villam catallum crediderit, a debitore creditor extra villam debitum exigere non poterit.
[33.] Quicumque hominem de communia intra villam de aliquo per vadia appellaverit vel appellatus fuerit, rem approbare non poterit nec se deffendere nisi per advocatum qui sit de communia.
[34.] Si vavassor aut serviens burgensi catallum debeat et justicie nostre judicio scabinorum stare nolit, major ei jubere debet ut infra quindecim dies talem habeat dominum qui pro catallo burgensis eum judicio stare faciat. Quem si infra terminum non adduxerit, per justiciam nostram et scabinos de eo catallo prosequetur justiciam. Si vero adduxerit, dominus ille aliquem ex parte sua statuere poterit qui in die sibi statuto de eo catallo intra villam justiciam teneat usque ad vadia ; et si super hoc catallo data fueri[n]t vadia, dominus debet utrumque ad duellum infra duas leucas statutum, salvo conductu, ducere et reducere.
[35.] Si homo extraneus qui burgensi catallum debeat in villam venerit, burgensis sine forisfacto eum detinebit donec justiciarius noster adveniat et eum detineat. Si vero extraneus vim burgensi super hoc intulerit, nullum burgensis in hoc nec ejus auxiliatores forisfactum facient.
[36.] Ubicumque burgensis pro catallo suo acceperit abandon, sine forisfacto accipiet. Quod si quis negaverit, burgensis judicio scabinorum per justiciam nostram assequi debet, et si quis burgensis abandon abstulerit burgensi, reddet catallum ; si exinde testes habeat aut bannietur a villa donec catallum reddiderit, et si pro vindicta ista catallum burgensi reddere noluerit, vi nostra reddi debet.
[37.] Ubicumque major et jurati villam firmare voluerint, in cujuscumque sit terra, sine forisfacto eam firmabunt.
[38.] Nos monetam non possumus divellere nec aliam facere, nisi assensu majoris et juratorum, sed si eam prout necesse sit non sufficere sciverimus, eandem renovando augere poterimus nec leviorem fieri permittemus, veteremque cum nova currere faciemus.
[39.] Quicumque venale suum vendiderit et emptor venditori catallum statim solvere noluerit, major ei solvi faciet si ante eum clamor venerit, in cujuscumque sit districto.
[40.] Nullus panifex panem faciet nisi ad obolum.
[41.] Si major et jurati super res burgensium aliquam fecerint institutionem, sine emendatione alicui exibenda facient. Si vero ab hiis qui institutionem violaverint nummi accipiantur, ad firmitatem ville ponentur.
[42.] Tale est forum nostrum quod quisquis in forum venerit stallum suum statuere possit ubi terram vacuam reppererit suumque solvat stallagium, salvis et liberis exitibus domorum et camerarum in quibus manebitur.
[43.] Si burgensis operarium conduxerit et ei mercedem solvere noluerit, major ei solvi faciet, in quocumque districto burgensis maneat.
[44.] Burgensis communie potest manere extra villam sine forisfacto a Purificatione Beate Marie usque ad exitum aprilis pro suo martio, et a Nativitate sancti Joannis Baptiste usque ad festum sancti Martini pro suo augusto.
[45.] Si major aliquem submonuerit, submonitus ante majorem venire et ad domum suam redire libere potest.
[46.] Si burgensis fuerit retentus pro catallo vel pro forisfacto quod nos super eum assecuti fuerimus, nec uxor ejus nec vestes quibus induetur pro eo capi poterunt.
[47.] Si aliquis aut filatrici lanam sub mercede filandam, aut paratori pannos, aut hujusmodi res operario alicui ad parandum commiserit, et filatrix aut parator aut operarius filata aut pannos aut hujusmodi res pignori obligaverit pro majori pretio quam merces valeat, major pro debita tantum mercede supradicta reddi faciet ei cujus erunt, in quocumque districto invenietur.
[48.] Si major et jurati aliquem pro furto bannierint, ubicumque eum invenerint, aut intra villam, aut infra banleucam, sine forisfacto arripient, si poterunt, et eum sive mortuum sive vivum preposito nostro vel ei qui est in loco ejus per scabinos, coram scabinis reddent, ita quod postea de eo se non intromittent, et prepositus noster vel ille qui est in loco ejus per scabinos eum in pellerico ponere debet et de eo facere justiciam sicut de fure. Et si prepositus noster vel ille qui est in loco ejus, per scabinos, postquam requisitus coram scabinis fuerit, furem recipere noluerit, quidquid de fure contingat, captores liberabuntur.
[49.] Nos nullum bannum nec aliquam institutionem super res burgensium facere poterimus.
[50.] Si burgensis extra villam alicubi pro negotiis suis profectus fuerit et eum aliquis occidat, malefactor ille, nisi pro guerra mortali eum occiderit, in eternum bannietur a villa.
[51.] Homines ville ubicumque voluerint molere et coquere poterunt.
[52.] Si major et jurati et communitas ville pro negotiis ville agendis pecunia indiguerint et collectam aut aliquam institutionem in villa fecerint, super omnes pecunias et hereditates burgensium sine forisfacto facere poterunt et super omnes pecunias que in villa lucrantur.
[53.] De generalibus autem placitis et corveis eos liberos clamamus, et de habentibus partem in placitis et in corveis pacem eis facimus. Et propter hoc, Calniacenses, de singulis domibus in quibus familia manserit, infra viginti dies Natalis Domini duodecim denarios pruviniensium nobis solvere tenentur ; in adventu vero nostro, major communie culcitras ad usum nostrum sufficienter administrabit, exercitum quoque et equitationem qualem in tempore comitis Radulfi debuerant, nobis persolvent.
Hoc totum concessimus, salvo jure et honore nostro et ecclesie Beate Marie Calniaci et aliarum ecclesiarum et liberorum hominum nostrorum, salva tamen libertate quam jamdicte communie concessimus, sicut in presenti carta continetur. Que omnia supra dicta ut inconcussam et perpetuam obtineant stabilitatem, sigilli nostri auctoritate et regii nominis charactere inferius annotato presentem paginam precepimus confirmari. Actum apud Crispeiacum, anno incarnati Verbi M° CC° XIII°, regni vero nostri anno tricesimo quarto, astantibus in palatio nostro quorum nomina supposita sunt et signa. Dapifero nullo. Signum Guidonis buticularii. Signum Bartholomei camerarii. Signum Drogonis constabularii. Data vacante cancellaria (Monogramme).