1222, décembre. — Melun.
Philippe Auguste conclut un accord avec Guillaume, évêque, Gautier, doyen, et le chapitre de Paris au sujet de divers droits de juridiction dans la ville de Paris (Acte dit : « La Philippide »).
A1. Original scellé de cire verte sur lacs de soie rouge et verte. Archives nationales, S 1120, n° 3. Hauteur, 515 mm. ; largeur, 387 mm.
A2. Autre original, jadis scellé sur lacs de soie rouge et verte. Archives nationales, K 28B, n° 17. Hauteur, 545 mm. ; largeur, 390 mm.
Si A2 est attribué au scribe Q de la chancellerie de Philippe Auguste par Fr. Gasparri, L'Écriture des actes de Louis VI, Louis VII et Philippe Auguste, Paris, 1973 (n° 415 de son Catalogue), M. Nortier estime que A1 pourrait être de la même main (scribe Q).
Pour M. Nortier (Recueil, t. 5, p. 557-558), on peut admettre que les deux manuscrits A1 et A2 correspondent à deux expéditions différentes issues d'un même prototype aujourd'hui perdu.
B. Copie du xiiie s., Livre noir de l'église de Paris, Archives nationales, LL 78, p. 304.
C. Copie du xiiie s., Cartulaire de l'évêché de Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 5526, fol. 80 (anc. fol. 76).
D. Copie du xiiie s., Petit pastoral de l'église Notre-Dame, Archives nationales, LL 77, p. 113.
E. Copie du xiiie s., Grand pastoral de l'église Notre-Dame, Archives nationales, LL 76, p. 583.
F. Copie du xive s., Grand cartulaire de l'évêché de Paris, Archives nationales, LL 7, fol. 11 v°, d'après A.
G. Copie du xive s., Grand cartulaire de l'évêché de Paris, Archives nationales, LL 7, fol. 9 v°, d'après un vidimus de Philippe Le Bel de janvier 1293.
H. Copie du xive s., Petit cartulaire de l'évêché de Paris, Archives nationales, LL 8, fol. 28, d'après le vidimus de Philippe Le Bel.
IJKL. Copies des xive et xve s., à la suite du Livre des métiers de la ville de Paris, d'Étienne Boileau, Bibliothèque nationale de France, fr. 24069, fol. 244 v° et fol. 241 v°, et fr. 11709, fol. 137 ; Archives nationales, KK 1336, fol. 145 v°.
M. Copie du xve s., Livre rouge vieil du Châtelet de Paris, Archives nationales, Y 2, fol. 24 v°, d'après un vidimus donné par le prévôt de Paris le 6 août 1362 du vidimus de Philippe Le Bel.
N. Copie partielle du xviie s., Bibliothèque nationale de France, Collection Duchesne, vol. 4, fol. 207, d'après le Cartulaire des fiefs de l'église de Paris.
O. Copie du xviie s., Bibliothèque nationale de France, fr. 16176, fol. 32, d'après E.
P. Copie du xviie s., Bibliothèque nationale de France, fr. 16176, fol. 77, d'après une copie de A faite en 1572.
Q. Copie du xviie s., Archives nationales, L 409, n° 13, d'après le vidimus de Philippe Le Bel.
RSTU. Copies des xviie et xviiie s., Archives nationales, LL 9 (anc. cote, LL 185), p. 299 ; LL 10 (anc. cote, LL 186), p. 686 ; Bibliothèque nationale de France, lat. 9150, fol. 95 v°, et lat. 5185, p. 138, d'après C.
VWXYZ AA BB. Copies des xviie s. et xviiie s., Archives nationales, P 2591 A, fol. 24 v° ; P 2529, fol. 25 v° ; P 2543, fol. 91 ; Bibliothèque nationale de France, fr. 21407, fol. 17 ; fr. 16583, fol. 45 ; nouv. acq. fr. 8463, fol. 25 ; Archives départementales de la Haute-Garonne, ms. 15 (A 7), fol. 322, d'après le Livre de Saint-Just intitulé Second livre des ordonnances sur les mestiers, marchandises et police de la ville de Paris, fol. 64.
a. R. Choppin, De civilibus Parisiorum moribus, p. 134 (p. 92 dans la traduction française : Commentaire sur les coustumes de la prévosté de Paris), d'après le vidimus de Philippe Le Bel de janvier 1293.
b. P. Labbe, Éloges historiques des rois de France, t. II de l'Alliance chronologique, p. 643 (fragment), d'après C.
c. Transaction faite entre le roy Philippe Auguste et Guillaume, évêque de Paris, l'an 1222, d'après le vidimus de Philippe Le Bel de janvier 1293, 1re colonne.
d. G. Dubois, Historia ecclesiæ Parisiensis, t. II, p. 271.
e. H. Sauval, Histoire et recherches des antiquités de la ville de Paris, t. III, Preuves, p. 87.
f. N. de Lamare, Traité de la police, t. IV, p. 727 (éd. de 1738).
g. Gallia christiana, t. VII, Instrumenta, col. 93, d'après l'un des cartulaires de l'évêché de Paris.
h. Recueil des historiens de la France, t. XVIII, p. 739, d'après d.
i. B. Guérard, Cartulaire de l'église Notre-Dame de Paris, t. I, p. 122, d'après C, avec traduction partielle en français (p. LXXIX-LXXXI).
j. G. Fagniez, Documents relatifs à l'histoire de l'industrie et du commerce en France, t. I, p. 134, n° 147, d'après i.
h. A. Lombard-Jourdan, Aux origines de Paris. La genèse de la rive droite jusqu'en 1223, Paris, 1985.
i. Traduction française partielle dans G. Brunel et É. Lalou, Sources d'histoire médiévale, Paris, 1992, p. 416-419, d'après A2.
Fac-similé : Reproduction réduite de moitié de A2 dans A. Lombard-Jourdan, Aux origines de Paris. La genèse de la rive droite jusqu'en 1223, Paris, 1985, pl. h.-t. XIII.
Indiqué : Registre E de Philippe Auguste, fol. 139 v° ; Registre F de Philippe Auguste, fol. 110, d'après le précédent ; lettre de saint Louis, de novembre 1259, Grand cartulaire de l'évêché de Paris, Archives nationales, LL 7 fol. 2 (cf. B. Guérard, ouvrage cité, t. III, p. 4) ; lettre de Charles VIII du 11 avril 1487, Petit cartulaire de l'évêché de Paris, Archives nationales, LL 8, partie non foliotée, n° 269 (cf. B. Guérard, ouvrage cité, t. III, p. 305) ; même cartulaire, fol. 27 v°, d'après A ; Bibliothèque nationale, ms. franç. 16176, fol. 55 v°, d'après D ; même dépôt, Collection Baluze, vol. 83, fol. 25, d'après C ; même dépôt, ms. franç. 8054, fol. 20 v°, d'après IJKL et le Livre rouge du Châtelet. J. Du Breul, Le Théâtre des antiquitez de Paris, p. 42, d'après D ; C. Malingre, Les Antiquitez de la ville de Paris, p. 23, d'après le précédent ; J. de La Barre, Les Antiquitez de la Ville... de Corbeil, p. 153, d'après J. Du Breul ; B. Guérard, ouvrage cité, t. III, p. 10, n° XIV, d'après F ; J. Tardif, Monuments historiques, p. 345, n° 785, d'après A2 ; J.-A. Le Paire, Histoire de la ville de Corbeil, t. I, p. 129, d'après J. de La Barre ; A. Tuetey, Inventaire analytique des livres de couleur... du Châtelet de Paris, p. 7, n° 111, d'après M, et p. 27, n° 446, d'après le Livre rouge du Châtelet (version française).
Anciennes versions françaises :
Transaction faite entre le roy Philippe Auguste et Guillaume, évêque de Paris, l'an 1222, 2e colonne, en regard du texte latin, d'après le vidimus de Philippe Le Bel de janvier 1293 (exemplaires aux Archives nationales, K 28, n° 17 d, et S 1120).
In nomine sancte et individue Trinitatis. Amen. Philippus Dei gratia Francorum rex. Noverint universi presentes pariter et futuri quod hec est forma pacis facte inter nos ex una parte, et Guillelmum episcopum, G. decanum et capitulum Parisiense, ex altera. Volumus et concedimus ut episcopus Parisiensis et successores sui Parisienses episcopi habeant apud Parisius unum draparium, unum cordubanarium, unum ferronem pro fabro et ferrone, unum aurifabrum, unum carnificem in Paraviso, unum carpentarium, unum circularium, unum bolengarium, unum clausarium, unum pelliparium, unum tannatorem, unum speciarium, unum cementarium, unum barbarium et unum sellarium, gaudentes libertate quam ministeriales episcoporum Parisiensium hactenus habuerunt, et unum prepositum qui eamdem habebit libertatem, quamdiu erit prepositus episcopi. Episcopus autem, quando dictos assumet ministeriales ad servitium suum, dicet, in fidelitate quam nobis vel successoribus nostris fecerit, quod eosdem assumet ministeriales bona fide, sine mescapere versus nos ; et nos non gravabimus in talliis ministeriales illos, post mortem episcopi, occasione serjanteriarum predictarum ; ac ministeriales taliter assumptos debet episcopus nominare nobis vel preposito nostro Parisiensi vel facere nominari. Tales vero debent esse ministeriales predicti, quod manuteneat et exerceat quislibet eorum, quando assumitur, ministerium illud ad quod assumitur. De merellis volumus quod amoveantur quantum pertinet ad res ecclesiasticarum personarum, et ducantur res ille quite, data fide, a quadrigariis vel servientibus earumdem personarum, quod res quas ducunt sunt clericorum vel ecclesiasticarum personarum. De albanatis forinsecis, concedimus quod solvant episcopo Parisiensi, in sua septimana, consuetudines debitas, ac si nunquam fuissent albanati ; nec de cetero albanentur, nisi sint estagiarii Parisienses. De albanatis illis qui sunt de corpore Parisiensi et de suburbiis civitatis ejusdem, non potest episcopus Parisiensis vel successores sui aliquam exigere consuetudinem. In burgo Sancti Germani et cultura episcopi, et in clauso Brunelli, habemus raptum et multrum, quando raptores et multrarii capti sunt ad presens forisfactum, vel sponte confessi ; et habemus eorum mobilia sine diminutione. Quod si negent se captos fuisse ad presens forisfactum, vel sponte confessos fuisse, et prepositus noster Parisiensis inde habuerit testes ydoneos, episcopus Parisiensis tenetur eos recipere super hoc ; per quos si convicti fuerint, reddentur preposito nostro sicut convicti per duellum. Quod si raptores vel multrarii capti non fuerint ad presens forisfactum, vel sponte confessi, et aliquis per duellum velit eos super multro vel raptu convincere, duellum erit in curia episcopi. Si non fuerint capti ad presens forisfactum vel sponte confessi, de convictis per duellum in curia episcopi justitiam faciemus, et eorum habebimus mobilia sine diminutione aliqua. Habemus siquidem nos et successores nostri in burgo Sancti Germani, in cultura episcopi et in clauso Brunelli exercitum et equitationem vel talliam propter hec factam, et guettum sicut in communi ville Parisiensi. Et habemus super homines illius burgi et culture episcopi et clausi Brunelli talliam quotiens filios nostros faciemus novos milites, et quando filias nostras maritabimus, et etiam si redimeremur de captione proprii corporis nostri facta in guerra ; et eodem modo habebunt talliam successores nostri super homines predictos. Propter alias autem causas non possunt a nobis vel successoribus nostris talliari dictorum locorum homines sine assensu episcopi. Preterea in locis predictis habemus justitiam super mercatores de hiis que pertinent ad mercaturam. Clamatores etiam et mensuras vini habemus in locis predictis. De mensuris bladi sic erit, quod eas talliari faciet prepositus noster Parisiensis, in quarum custis et expensis ponet episcopus Parisiensis tertiam partem, et habebit serviens episcopi sine contradictione mensuras illas in sua septimana. Habemus siquidem in veteri burgo Sancti Germani sexaginta solidos pro tallia panis et vini, de tercio anno in tercium annum, sicut hucusque habuimus. Preterea in cultura episcopi et clauso Brunelli habemus nos et successores nostri talliam panis et vini, de tercio anno in tercium annum, sicut hucusque habuimus. In eodem autem burgo Sancti Germani et cultura episcopi et clauso Brunelli, habet episcopus et successores sui homicidium et totam aliam justitiam, cum rebus justitiatorum inventis in terra episcopi, quas habere debebit secundum legem ville Parisiensis, preterquam raptum et multrum que nostra sunt, ut predictum est. De latronibus vero et homicidis captis in locis predictis, faciet episcopus et successores sui justitiam suam apud Sanctum Clodoaldum, vel alibi in terra sua propria, extra banleucam Parisiensem. Reos vero furti et alios qui mutilationem corporis meruerint, poterunt episcopus et successores sui punire in terra sua ubi voluerint. De halis vero nostris sitis in Campellis, ita est quod nobis et heredibus nostris pacifice remanent in perpetuum, salvo eo quod episcopus et successores sui habebunt in eis suas consuetudines debitas in sua septimana ; nec episcopus nec capitulum Parisiense poterunt nos vel heredes nostros super hiis trahere in placitum. De feodo Feritatis Aales, est eodem modo quod nobis et heredibus nostris remanet in perpetuum, nec episcopus nec capitulum Parisiense poterunt nos vel heredes nostros super hoc trahere in placitum. Et nos et heredes nostri tenemur facere reddi episcopo et successoribus suis sexaginta solidos annuatim, pro cereo qui de eodem feodo debetur, et quadraginta quinque solidos pro cereis Corbolii et Montis Letherici, et servitium portagii novi episcopi per tres milites. Episcopus vero et capitulum Parisiense concedunt nobis et heredibus nostris in perpetuum tenendum Moncellum Sancti Gervasii Parisiensis, per excambium ex inde factum. Episcopus autem et successores sui habebunt pixides suas sine contradictione, ad recipiendum redditus suos in sua septimana, in domibus nostris de Magno Ponte et de Parvo Ponte, in quibus redditus nostri recipiuntur. In rua nova ante ecclesiam Beate Marie, habet episcopus et successores sui justitiam, sine raptu et multro, de hiis que sunt extra domos ejusdem rue, usque ad magnam viam Parvi Pontis ; et nos et successores nostri habemus omnem justitiam infra domos ejusdem rue. Et sciendum quod nos, pro restauratione dampnorum que episcopus et capitulum Parisiense dicebant se incurrisse in accincta castelli Lupere et appenditiorum ejus, et in accincta castelli Parvi Pontis et appenditiorum ejus, et pro quitatione halarum quam nobis et heredibus nostris in perpetuum fecerunt, et pro quitatione feodi de Feritate Aales quam similiter nobis et heredibus nostris fecerunt in perpetuum, sicut superius est expressum, dedimus et assignavimus episcopo et successoribus suis in perpetuum, in prepositura nostra Parisiensi, viginti libras parisiensium singulis annis percipiendas in festo Omnium Sanctorum, preter illas viginti quinque libras quas episcopus antea habebat in illa prepositura, et centum solidos capitulo Parisiensi percipiendos annuatim eodem termino in eadem prepositura, pro anniversario nostro in ecclesia Parisiensi in perpetuum celebrando. Sciendum est preterea quod nos habemus omnem justitiam in viaria que est in terra episcopi, a domo quam Henricus, quondam Remensis archiepiscopus, edificavit apud Luparam, usque ad poncellum de Chailloello, scilicet in strata regali que est decem et octo pedum, ad pedem manum, et similiter in strata publica ab ecclesia Sancti Honorati, quantum durat terra episcopi usque ad pontem de Rollo. In omnibus autem aliis viis que facte sunt et que fient de cetero in terra episcopi infra mariscum et predictas metas, exceptis istis duabus, habet episcopus et successores sui viariam et omnem justitiam preter raptum et multrum. Quod si contigerit villam novam vel burgum novum edificari infra dictas metas in terra episcopi, episcopus et successores sui omnem habebunt justitiam ibi, preter raptum et multrum que nobis retinemus, sicut ea retinemus in burgo Sancti Germani. Preterea ibidem habebimus omnes alias consuetudines quas habemus in cultura episcopi, sicut superius sunt expresse. Que omnia ut perpetue stabilitatis robur obtineant, presentem paginam sigilli nostri auctoritate et regii nominis karactere inferius annotato confirmamus. Actum Meleduni, anno dominice Incarnationis M° CC° vicesimo secundo, regni vero nostri quadragesimo quarto, astantibus in palatio nostro quorum nomina supposita sunt et signa. Dapifero nullo. Buticulario nullo. Signum Bartholomei camerarii. Signum Mathei constabularii.
Data vacante (Monogramme) cancellaria.