1186, du 1er novembre, au 28 mars 1187. — Senlis.
Philippe Auguste confirme les coutumes des habitants de Bruyères, Cherêt, Vorges et Valbon.
A. Nous ne savons où se trouve aujourd'hui l'original qui fit partie de la collection de M. Clerc de Landresse et qui figura, sous le n° 6, p. 85 du catalogue de sa vente faite, à Paris, par Delion, en 1862.
B. Copie de 1204, Registre A de Philippe Auguste, fol. 16.
C. Copie de 1211, Registre C de Philippe Auguste, fol. 36 v°, d'après B.
D. Copie de 1220, Registre E de Philippe Auguste, fol. 98, d'après C.
E. Copie de 1247, Registre F de Philippe Auguste, fol. 71, d'après D.
F. Copie du xiiie s. Petit cartulaire de l'évêché de Laon, Bibliothèque nationale de France, nouv. acq. lat. 930, fol. 3 v°, pièce 128.
G. Copie du xiiie s., Cartulaire de Jacques de Troyes, fol. 257 v°, Archives départementales de l'Aisne, G 1850.
H. Copie du xive s., Registre B de Philippe Auguste, fol. 14, d'après B.
I. Copie du xive s., Registre D de Philippe Auguste, fol. 41 v°, d'après C.
J. Copie du xive s., Grand cartulaire de l'évêché de Laon, Archives de l'Aisne, G 2, pièce 7, fol. 9.
K. Copie du xive s., sans aucun caractère de validité, Archives de l'Aisne, G 39.
a. Ordonnances, t. XI, p. 245, d'après les Registres B et D de Philippe Auguste cités en H et I.
Texte établi d'après BJ.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Amen. Philippus Dei gratia Francorum rex.
1. Noverint universi presentes pariter et futuri quoniam predecessores nostri, assensu episcopi Bartholomei Laudunensis et Clarembaldi de Foro et procerum patrie, pacis institutionem fecerunt apud Bruerias et Caracum et apud Norgiam et Vallebun et totam potestatem illuc pertinentem et hominibus tam manentibus quam mansuris in tota potestate Brueriarum.
2. Has consuetudines concesserunt a palude Moole usque ad locum qui dicitur Castelmelt, et a Petra Presbiteri usque ad salicem Pedami, et a tremuleto Winemundi, et sicut latericium montis est, usque ad arborem Sancti Petri, et inde usque ad paludem Moole. Infra hos terminos nullus quempiam liberum vel servum pro aliquo forifacto sine justicia capere possit.
3. Quod si justicia presens non fuerit, liceat ei sine forifactura tamdiu eum tenere quousque justicia veniat, vel ad justiciarii domum adducere et, prout judicatum fuerit, de forifacto illo satisfactionem recipere.
4. Quod si aliquis quoquo modo alicui clerico, militi, mercatori, indigene vel extraneo aliquam injuriam fecerit, si de ipsa villa fuerit is qui injuriam fecit, infra quartum diem submonitus, ante majorem et juratos ad justiciam veniat et se de objecta culpa purget vel, sicut ei judicatum fuerit, emendet. Si vero emendare noluerit, cum omnibus qui de peculiali familia ejus sunt, exceptis mercennariis qui, si noluerint et non voluerint cum ipso exire, non compellentur, de potestate eiciatur, nec redire permittatur quousque forifacturam digna satisfactione emendaverit.
5. Si autem infra ambitum potestatis possessiones domorum aut vinearum habuerit a domino vel a dominis, si plures fuerint in quorum districto possessiones ejus sunt, vel, si in allodio fuerint, a domino cujus allodium est, major et jurati de malefactore illo justiciam requirant; et si, a domino vel a dominis summonitus, infra quindecim dies culpam suam emendare noluerit nec, vel per dominum vel per dominos in quorum districto possessiones ejus sunt, de eo justicia haberi potuerit, liceat juratis omnem malefactoris illius substantiam illius destruere.
6. Quod si malefactor de potestate non fuerit, re ad dominum ville perlata, si per ejus admonitionem infra quintum decimum diem forifactum non emendaverit, liceat majori et juratis, prout potuerint, de eo vindictam querere.
7. Si quis autem malefactorem illum de potestate ejectum infra terminos pacis institute ignoranter conduxerit et ignorantiam suam sacramento probare potuerit, eundem malefactorem illa sola vice libere reducat. Si vero non potuerit, usque ad dignam et non condignam satisfactionem malefactor retineatur.
8. Si vero, ut evenire sepe solet aliquibus altercantibus, alter alterum pugno vel palmo percusserit, vel turpe improperium ei dixerit, legitimo testimonio convictus, ei in quem peccavit lege qua vivit emendet et majori ac juratis violate pacis satisfactionem faciat. Si vero is quem lesit emendationem ejus suscipere dedignatus fuerit, non liceat ei ultra de eo vel intra terminos pacis vel extra, aliquam requirere ultionem.
9. Et si eum vulneraverit, expensas in medicos ad vulnus sanandum vulnerato persolvat, et consideratione juratorum dignam vulnerato satisfactionem et pacis violate emendationem majori et juratis persolvat.
10. Si quis in alium mortale odium habuerit, non liceat ei vel euntem de potestate prosequi vel venienti insidias tendere.
11. Quod si vel venientem vel recedentem interfecerit aut quodlibet ei membrum truncaverit, de prosecutione aut insidiis appellatus, divino se judicio expurget.
12. Quod si eum aut verberaverit aut vulneraverit extra terminos pacis, nisi per homines pacis legitimo testimonio de prosecutione vel insidiis potuerit comprobari, sacramento se purgare licebit.
13. Quod si reus inventus fuerit, capud pro capite, membrum pro membro reddat, vel ad arbitrium majoris ac juratorum pro capite aut membri qualitate dignam persolvat redemptionem.
14. Si quis in aliquem de aliquo capitali querelam habuerit, ad justiciam in cujus districto inventus fuerit primum de eo clamorem faciat; et si per justiciam jus suum obtinere non potuerit, ad dominum ejus, si in potestate fuerit, vel ad ministralem ejus, si ipse dominus in potestate non fuerit, de homine suo clamorem faciat. Et si per dominum vel per ministerialem ejus justiciam de eo habere non potuerit, ad juratos pacis veniat, eisque se de homine illo nec per dominum illius nec per ministerialem suum justiciam habere posse ostendat. Jurati autem ad dominum, si in potestate fuerit, vel si non fuerit, ad ministerialem ejus veniant et, ut vel dominus vel ministerialis homini clamanti de homine suo justiciam faciant, diligenter requirant; et si de eo justiciam facere vel non potuerint vel neglexerint, jurati querant qualiter is qui clamat jus suum non perdat.
15. Si fur quislibet interemptus fuerit, ad illum in cujus terra captus fuerit, ut de eo justiciam faciat, adducatur; quam si dominus terre non fecerit, justicia in furem a juratis perficiatur.
16. Antiqua enim forifacta penitus condonata sunt.
17. Statutum est etiam ut homines capite censi dominis suis sensum capitis sui tantum persolvant. Quem si statuto termino non persolverint, lege qua vivunt emendent nec, nisi spontanei, a dominis requisiti aliquid eis tribuant. Liceat tamen dominis pro forifactis suis eos in causam trahere et quod judicatum fuerit de eis habere.
18. Homines pacis, exceptis familiis Laudunensium ecclesiarum et militum civitatis et procerum regionis qui de pace erunt, cujuscumque generis potuerint uxores accipiant. De familiis autem Laudunensium ecclesiarum que sunt extra terminos pacis, vel procerum qui de pace sunt, nisi dominorum voluntate, uxores accipere non licebit.
19. Si qua vilis et inhonesta persona honestum virum vel mulierem turpibus conviciis dehonestaverit, liceat alicui probo viro de pace, si supervenerit, illum objurgare et illum uno aut duobus vel tribus colafis, sine forifacto, ab importunitate sua compescere. Quod si eum pro antiquo odio percuisse criminatus fuerit, liceat ei juramento se purgare quod pro nullo odio eum percusserit, sed tantum pro pacis et concordie observatione.
20. Mortue autem manus omnino excluse sunt.
21. Si quis autem de pace filiam vel neptem sive cognatam maritans, terram vel pecuniam ei dederit, et illa mortua sine herede fuerit, quicquid terre vel date pecunie adhuc comparentis de ea remanserit ad eos qui dederunt vel ad heredes eorum redeat.
22. Similiter vir, si sine herede mortuus fuerit, preter dotem quam uxori dedit, tota possessio ad propinquos suos redeat. Dotem autem mulier in vita sua tenebit; post mortem vero ejus, ipsa dos ad propinquos viri sui redibit.
23. Si vero nec vir nec mulier hereditates habuerit, sed de mercimoniis questum facientes, substantia ampliati fuerint et heredes non habuerint, altero eorum mortuo, alteri tota substantia remanebit. Quod si uterque obierit, si propinquos in potestate habuerit, quantum voluerint de substancia sua pro animabus suis in elemosinam dabunt et reliquum propinquis eorum remanebit. Si autem propinquos non habuerint, due partes substantie pro animabus eorum in elemosinam dabuntur; tercia vero ad villarum munitiones in arbitrio juratorum erit.
24. Preterea nullus extraneus de capite censis Laudunensium ecclesiarum vel militum civitatis in hanc pacis institutionem, nisi annuente domino suo, recipietur. Quod si per ignorantiam absque domini voluntate aliquis receptus fuerit, infra quindecim dies sine forifacto cum tota substantia sua salvus abire quo voluerit permittatur.
25. Homines autem de mansis mutabilibus, quotquot venire voluerint, absque contradictione recipientur; et si in terris avenam vel censum debentibus mansiones habuerint, dominis illis quibus jus erit avenam et censum solvent.
26. Quicumque autem in pace ista recipietur, infra anni spatium aut domum sibi edificet, aut vineas emat, aut tantum sue mobilis substantie intra potestatem pacis afferat per que justiciari possit si quid forte in eum querele evenerit.
27. Si quis bannum potestatis se audisse negaverit, aut per scabinos tantum comprobetur aut propria manu juramento se purget.
28. Consuetudines autem quas Clarembaldus apud Bruerias se habere asserit, si in regia curia disracionare legittime potuerit predecessores suos antiquitus habuisse, libere eas obtineat, et si minus fecerit, minus habeat.
29. Consuetudinarie autem tallie ita temperate sunt ut unusquisque hominum qui manent super terras tallias debentes et qui advenient et in terris tallias debentibus mansiones habebunt, tria placita per annum solvent, et per singula placita quatuor denarios bone monete reddent.
30. Homines pacis extra potestatem placitare non compellantur.
31. Statutum est etiam a predecessoribus nostris quod, si super aliquos eorum causam haberent, judicio juratorum ipsi homines eis justiciam exequerentur; si autem super universos autem si querelam haberent, judicio episcopalis curie eis justiciam prosequerentur.
32. Si aliquis procerum regionis in homines pacis forifecerit, nec submonitus eis justiciam facere voluerit, si homines ejus intra terminos pacis inventi fuerint, tam ipsi quam eorum substancie, in emendationem facte injurie, per justiciam illam in cujus districto inventi fuerint capientur, ita ut homines pacis jus suum habeant et ipsa justicia itidem suo jure non privetur.
33. Pro beneficio autem pacis hujus que instituta est, ipsius pacis homines .XX. libras bone monete per singulos annos persolvere pepigerunt, quas ita distribuerunt predecessores nostri ut sibi ipsis inde terciam partem retinerent, terciam Bartholomeo episcopo et successoribus ejus, et terciam Clarembaldo et heredibus ejus concederent. Concesserunt etiam Bartholomeo episcopo, pro remedio animarum suarum, ut de illa parte sua C solidos pruviniensium canonicis Laudunensis ecclesie [in] perpetuam elemosinam daret.
34. Hec autem omnia, ad modum pacis Laudunensis, in hac pace instituta sunt preter hoc quod homines hujus pacis nec theloneum nec monetagium reddant, nec apud eos aliquis dominus capturam panis, vini, carnium vel piscium aut aliarum venalium rerum habeat sicut episcopus in urbe Laudunensi habere consuevit.
Hanc itaque communiam et pacis institutionem et consuetudines predictis hominibus a predecessoribus nostris concessas et confirmatas, et omnes emendationes eis ab institutione communie factas et concessas concedimus et in perpetuum stabiles esse precipimus. Que omnia ut perpetue stabilitatis robur obtineant, presentem paginam sigilli nostri auctoritate ac regii nominis karactere inferius annotato communimus. Actum Silvanectis, anno ab incarnatione Domini M° C° octagesimo sexto, regni nostri anno octavo, astantibus in palatio nostro quorum nomina supposita sunt et signa. Signum comitis Theobaldi, dapiferi nostri. Signum Guidonis buticularii. Signum Mathei camerarii. Signum Radulfi constabularii. Data vacante cancellaria.