1187, du 29 mars au 31 octobre. — Bourges.
Philippe Auguste confirme les coutumes des hommes de Lorris.
A. Original perdu, était, selon a, «scellé de cire jaune sur lacs de soie verte et jaune,» et, selon E, de «de cire vert en lacz de soye».
B. Copie du 11 juin 1290 par le garde du sceau de la prévôté de Lorris pour les habitants de Nonette qui avient reçu du roi ces coutumes en 1188, Archives nationales, J 1046, n° 22.
C. Copie du xiiie s., Cartulaire de Saint-Jean-de-Sens, Archives de l'Yonne, H 376, fol. 42 v°.
D. Traduction française du xiiie s., Bibliothèque du Vatican, n° 980 du fonds de la reine Christine, fol. 7 v°.
E. Extrait dans un vidimus de 1392, Archives nationales, Q 1* 591, fol. 1.
F. Copie du xve s., enregistrement d'un vidimus donné par Charles VII en décembre 1448, Archives nationales, JJ 224, n° 124.
G. Copie du xviie s. tirée ex bibliotheca defuncti parentis mei, Bibliothèque nationale, Collection Duchesne, vol. 78, fol. 64 (anciennement p. 151).
H. Copie du xixe s., Recueil de pièces concernant Nonette, Bibliothèque municipale de Clermont-Ferrand, ms. 669, pièce 7, fol. 13 à 16, d'après B.
a. Dom Morin, Histoire générale des pays du Gastinois, p. 170, d'après A.
b. La Thaumassière, Coutumes locales du Berry et celles de Lorris commentées, p. 394.
c. Fragment dans les Ordonnances, t. XI, p. 200.
d. Maurice Prou, Les coutumes de Lorris, p. 129-141, deuxièmes colonnes, d'après B et D (texte latin) et d'après D (traduction française).
d. Traduction française dans M. Ferry, Les coutumes de Lorris, 1952 (document publié par les élèves de l'École communale de Lorris), plaquette ronéotypée de 6 feuillets.
Indiqué : Pasquier, Recherches de la France, livre VII, chap. 27, p. 866, éd. de 1617.
Texte établi d'après BCG.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Amen. Philippus Dei gratia Francorum rex. Regie interest nobilitatis quocumque infortunio afflictis subvenire et remedium consolationis impendere. Noverint ideo universi presentes pariter et futuri quoniam, cum homines Lorriaci ab avo nostro Ludovico, Francorum rege, et a genitore nostro rege Ludovico, ejusdem filio, consuetudines impetrassent et ab utroque chartas obtinuissent in quibus continebantur ille consuetudines, pro eorum infortunio contigit villam fere totam et chartas in quibus scripte erant eorum consuetudines igne consumi, nobis ea hora in eadem villa pernoctantibus. Nos vero ex regia liberalitate, eorum infortunio compatientes, consuetudines quas antiquitus habuerant ipsis concessimus et quasi de novo statuimus.
1. Concedimus itaque quod quicumque in Lorriaci parrochia domum habebit, pro domo sua et pro quodam arpento terre, si in eadem parrochia habuerit, sex denarios census tantum persolvat; et si illud acquisierit, ad censum domus sue illud teneat.
2. Nullus hominum de parrochia Lorriaci tonleium nec aliquam consuetudinem reddat de nutritura sua; nec etiam de annona sua quam de labore suorum quorumcumque animalium habuerit minagium reddat; et de vino suo quod de vineis suis habuerit foragium nunquam reddat.
3. Nullus eorum in expeditionem nec in equitationem eat, nisi eadem die, si voluerit, reveniat.
4. Et nullus eorum pedagium usque Stampas reddat nec usque Aurelianis, nec usque Milliacum quod est in pago Gastinensi.
5. Et quicumque in parrochia Lorriaci possessionem suam habuerit, nichil ex ea perdet pro quocumque forifacto, nisi adversus nos vel aliquem de hospitibus nostris forifecerit.
6. Nullus ad ferias seu ad mercatum Lorriaci veniens seu rediens capiatur nec disturbetur, nisi die ipsa forifactum fecerit. Et nullus in die mercati vel ferie Lorriaci vadium plegii sui capiat, nisi die consimili plegiatio illa facta fuerit.
7. Et forifactum de LX solidis ad quinque solidos, et forifactum de quinque solidis ad XII denarios veniat, et clamor prepositi ad IIII denarios.
8. Et nullus eorum a Lorriaco cum rege placitaturus exeat.
9. Nullus, nec nos nec alius, hominibus de Lorriaco talliam nec ablationem nec rogam faciat.
10. Et nullus Lorriaci vinum cum edicto vendat, excepto rege qui proprium vinum in cellario suo cum edicto vendat.
11. Lorriaci autem habebimus creditionem in cibis ad nostrum et regine opus ad dies quindecim completos persolvendum. Et si quis vadium domini regis vel alius habuerit, non tenebit ultra octo dies, nisi sponte.
12. Et si alius erga alium inimicitias incurrerit, absque castelli vel burgi infractura, et clamore preposito non facto concordaverit, nichil ob hoc nobis nec preposito nostro sit emendaturus, et, si clamor inde factus fuerit, licet illis concordare ex quo districtum persolverint; et si alius de alio clamorem fecerit, et alter erga alterum nullam fecerit emendationem, nichil pro his nobis aut preposito nostro erit emendaturus.
13. Et si aliquis alicui sacramentum facere debuerit, condonare ei liceat.
14. Et si homines de Lorriaco vadia duelli temere dederint, et, prepositi assensu, antequam tribuantur obsides, concordaverint, duos solidos et VI denarios uterque persolvat; et si obsides dati fuerint, VII solidos et sex denarios persolvat uterque.
Et, si de legitimis hominibus duellum factum fuerit, obsides devicti C et XII solidos persolvent.
15. Eorum nullus corvatam nobis faciat, nisi semel in anno ad vinum nostrum adducendum Aurelianis; nec alii hoc facient, nisi illi qui equos et quadrigas habuerint et inde submoniti fuerint, nec a nobis habebunt procurationem. Villani autem ligna ad coquinam nostram adducent.
16. Nullus eorum captus teneatur si plegium veniendi ad jus dare potuerit.
17. Et eorum quilibet res suas, si vendere voluerit, vendat et, redditis venditionibus suis, a villa, si recedere voluerit, liber et quietus recedat, nisi in villa forifactum fecerit.
18. Et quicumque in parrochia Lorriaci anno et die manserit, nullo clamore eum sequente, neque per nos sive per prepositum rectitudinem prohibuerit, deinceps liber et quietus permaneat.
19. Et nullus cum aliquo placitabit, nisi causa rectitudinis exequende et recipiende.
20. Et quando homines de Lorriaco ibunt Aurelianis cum mercatura sua, pro quadriga sua solum nummum persolvant in urbis egressu, scilicet quando ibunt non causa ferie; et quando causa ferie in Marcio ierint, in egressu Aurelianis IIII denarios persolvant pro quadriga, et in ingressu II denarios.
21. In nuptiis Lorriaci preco nichil consuetudine habebit nec excubitor.
22. Et nullus agricola de parrochia Lorriaci qui terram colat cum aratro plusquam unam minam siliginis omnibus de Lorriaco servientibus consuetudinem prebeat, quando messis erit.
23. Et si miles aliquis seu serviens equos vel alia animalia hominum de Lorriaco in nemoribus nostris invenerit, non debet illa ducere nisi ad prepositum de Lorriaco.
Et si aliquod animal de parrochia Lorriaci, a tauris fugatum vel a muscis coactum, forestam nostram sive haiam intraverit, nichil ideo debebit prepositis emendare ille cujus animal fuerit, si poterit jurare quod custode invito illud intrasset; et si aliquo custode sciente intraverit, XII denarios pro illo dabit; et, si plura fuerint, totidem pro quolibet persolvat.
24. In furnis Lorriaci non erunt portatores consuetudine.
25. Et excubie non erunt Lorriaci consuetudine.
26. Et aliquis de Lorriaco, si duxerit sal vel vinum suum Aurelianis, pro quadriga unum denarium dabit tantum.
27. Et nullus hominum Lorriaci debet emendationem preposito Stamparum, nec preposito Piveris, nec in toto Gastinesio.
28. Nullus eorum dabit tonleium Ferrariis, nec Castro Nantonis, nec Puteolis, nec Nibelle.
29. Et homines de Lorriaco nemus mortuum ad usum suum extra forestam capiant.
30. Et quicumque in mercato Lorriaci emerit aliquid vel vendiderit et per oblivionem tonleium suum retinuerit, post octo dies illud persolvat, sine aliqua causa, si jurare poterit quod scienter non retinuisset.
31. Et nullus hominum Lorriaci habentium domum vel vineam vel pratum aut agrum vel edificium aliquod in terra Sancti Benedicti justificabit se pro abbate Sancti Benedicti vel pro ejus serviente, nisi pro garba vel pro censu suo forifecerit; et tunc a Lorriaco non exibit causa rectitudinis tenende.
32. Et si aliquis hominum de Lorriaco accusatus de aliquo fuerit, et teste comprobari non poterit, contra probationem impetentis per solam manum suam se deculpabit.
33. Nullus etiam de eadem parrochia de quocumque vendiderit vel emerit super septimanam, et de quocumque emerit in die Mercurii in mercato pro usu suo, nullam consuetudinem dabit.
34. Hee autem consuetudines, sicut concesse sunt hominibus de Lorriaco, similiter communes sunt hominibus qui habitant apud Corpalez et apud Chantelou et in balliata Harpardi.
35. Proinde constituimus ut, quotiens in villa movebitur prepositus, unus post alterum juret se stabiliter servaturum has consuetudines, et similiter novi servientes quotiens movebuntur.
Quod ut ratum sit deinceps et omnino inconcussum, presentem chartam sigilli nostri auctoritate ac nostri nominis karactere inferius annotato precepimus confirmari. Actum publice Bituricis, anno ab incarnatione millesimo centesimo octogesimo septimo, regni nostri anno octavo, astantibus in palatio nostro quorum nomina supposita sunt et signa. Signum comitis Theobaudi, dapiferi nostri. Signum Guidonis buticularii. Signum Mathei camerarii, Signum Radulphi constabularii. Data vacante cancellaria.