1190, [juin]. — Paris.
Ordonnance de Philippe Auguste pour assurer le gouvernement du royaume durant son absence et au cas où il viendrait à mourir pendant son expédition en Terre Sainte.
A. Original perdu.
B. Texte reproduit par Rigord (édition de la Société de l'histoire de France, t. I, p. 100, § 70).
C. Traduction française dans les Grandes Chroniques de France (édition Paulin Paris, t. IV, p. 69), d'après B.
a. J. Dupuy, Traité de la majorité de nos rois, Paris, 1655, p. 125.
Indiqué : Paraphrase en allemand, Al. Cartellieri, Philipp II August, t. II, p. 100.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Amen. Philippus Dei gratia Francorum rex. Officium regium est subjectorum commodis modis omnibus providere et sue utilitati private publicam anteferre. Quoniam igitur summo desiderio votum peregrinationis nostre ad Sancte Terre subventionem totis viribus amplectimur, idcirco consilio Altissimi ordinare decrevimus qualiter, in absentia nostra, regni negocia que agenda erunt tractari debeant, et vite nostre, si quid in via humanitus accideret, extrema disponi.
In primis igitur precipimus ut baillivi nostri per singulos prepositos in potestatibus nostris ponant quatuor homines prudentes, legitimos et boni testimonii, sine quorum, vel duorum ex eis ad minus, consilio, negotia ville non tractentur, excepto quod Parisius sex homines probos et legitimos constituimus quorum nomina sunt hec: T.A.E.R.B.N..
Et in terris nostris que propriis nominibus distincte sunt baillivos nostros posuimus, qui in bailliviis suis singulis mensibus ponent unum diem qui dicitur assisia, in quo omnes illi qui clamorem facient, recipient jus suum per eos et justitiam sine dilatione, et nos nostra jura et nostram justitiam; forefacta que proprie nostra sunt ibi scribentur.
Preterea volumus et precipimus ut carissima mater nostra A. regina statuat cum carissimo avunculo nostro et fideli Guillelmo, Remensi archiepiscopo, singulis quatuor mensibus, unum diem Parisius, in quo audiant clamores hominum regni nostri, et ibi eos finiant ad honorem Dei et utilitatem regni.
Precipimus insuper ut eo die sint ante ipsos de singulis villis nostris et baillivi nostri qui assisias tenebunt, ut coram eis recitent negotia terre nostre.
Si autem aliquis de baillivis nostris deliquerit, preterquam in murtro, vel raptu, vel homicidio, vel proditione, et hoc constabit archiepiscopo et regine et aliis qui aderunt ut audiant forefacta baillivorum nostrorum, precipimus eis ut nobis singulis annis, et hoc ter in anno, litteris suis diebus predictis significent quis baillivus deliquerit, et quid fecerit, et quid acceperit, et a quo pecuniam vel munus vel servitium propter quod homines nostri jus suum amitterent vel nos nostrum.
Similiter de prepositis nostris significent nobis baillivi nostri.
Baillivos autem nostros non poterunt amovere regina et archiepiscopus a bailliviis suis, nisi pro murtro, vel raptu, vel homicidio, vel proditione; nec baillivi prepositos, nisi pro aliquo istorum. Nos autem consilio Dei talem faciemus de eo vindictam, postquam predicti viri nobis rei veritatem nunciaverint, per quam alii non immerito poterunt deterreri.
Similiter regina et archiepiscopus de statu regni nostri et negotiis ter in anno significent.
Si forte contigerit sedem episcopalem vel aliquam abbatiam regalem vacare, volumus ut canonici ecclesie vel monachi monasterii vacantis veniant ante reginam et archiepiscopum, sicut ante nos venirent, et liberam electionem ab eis petant; et nos volumus quod sine contradictione eis concedant. Nos vero tam canonicos quam monachos monemus, ut talem pastorem eligant qui Deo placeat et utilis sit regno. Regina autem et archiepiscopus tamdiu regalia in manu sua teneant, donec electus consecratus sit vel benedictus, et tunc regalia sine contradictione ei reddantur.
Preterea precipimus quod, si prebenda vel beneficium aliquod ecclesiasticum vacaverit, quando regalia in manu nostra venient, secundum quod melius et honestius poterunt regina et archiepiscopus viris honestis et literatis, consilio fratris Bernardi, conferant, salvis tamen donationibus nostris, quas per literas nostras patentes quibusdam fecimus.
Prohibemus etiam universis prelatis ecclesiarum et hominibus nostris ne talliam vel toltam donent quamdiu in servitio Dei erimus. Si vero Dominus Deus de nobis suam faceret voluntatem, et nos mori contingeret, prohibemus districtissime omnibus hominibus terre nostre, tam clericis quam laicis, ne talliam donent, donec filius noster, quem Deus servitio suo sanum et incolumem conservare dignetur, veniat ad etatem in qua gratia Sancti Spiritus possit regere regnum.
Si autem aliquis filio nostro vellet movere guerram, et reditus sui quos habet non sufficerent, tunc omnes homines nostri adjuvent eum de corporibus suis et averis, et ecclesie tale faciant ei auxilium quale solite sunt facere nobis.
Prepositis insuper nostris et baillivis prohibemus ne aliquem hominem capiant, neque averum suum, quamdiu bonos fidejussores dare voluerit de justitia prosequenda in curia nostra, nisi pro homicidio, vel murtro, vel raptu, vel proditione.
Preterea precipimus quod omnes reditus nostri et servitia et obventiones afferantur Parisius per tria tempora: primo ad festum sancti Remigii, secundo ad Purificationem beate Virginis, tertio ad Ascensionem; et tradatur burgensibus nostris predictis, et P. Marescallo. Si contingeret aliquem ex eis mori, G. de Garlandia alium in loco ejus substitueret.
In receptionibus averi nostri Adam, clericus noster, presens erit et eas scribet; et singuli habeant singulas claves de singulis archis in quibus reponetur averum nostrum in Templo, et Templum unam. De isto avero tantum nobis mittetur quantum literis nostris mandabimus.
Si in via quam facimus nos mori contingeret, precipimus quod regina et archiepiscopus, et episcopus Parisiensis, et abbates Sancti Victoris et de Sardenio, et frater B., thesaurum nostrum in duas partes dividant. Unam medietatem pro arbitrio suo distribuant ad ecclesias reparandas, que per guerras nostras destructe sunt, ita quod servitium Dei possit in eis fieri; de eadem medietate donabunt illis qui per tallias nostras aporiati sunt, et de eadem dabunt residuum illis quibus voluerint, et quos magis egere crediderint, ob remedium anime nostre et genitoris nostri regis Ludovici et antecessorum nostrorum. De altera medietate precipimus custodibus averi nostri et omnibus hominibus Parisiensibus, quod eam custodiant ad opus filii nostri, donec ad etatem veniat in qua consilio Dei et sensu suo possit regere regnum.
Si autem tam nos quam filium nostrum mori contingeret, precipimus quod averum nostrum per manum septem predictorum, pro anima nostra et filii nostri, pro arbitrio suo distribuatur. Quamcito etiam certum esset de morte nostra, volumus quod averum nostrum, ubicumque foret, ad domum episcopi Parisiensis portaretur, et ibi custodiretur, et postea de eodem fiet quod disposuimus.
Precipimus etiam regine et archiepiscopo, ut omnes honores qui, dum vacant, pertinent ad donationem nostram, quos honeste poterunt retinere, sicut abbatie nostre et decanatus, et alie quedam dignitates, in manu sua teneant, donec a servitio Dei redierimus; et quos retinere non poterunt, donent secundum Deum, et assignent consilio fratris B. et hoc faciant ad honorem Dei et utilitatem regni. Si autem in via moreremur, volumus ut honores et dignitates ecclesiarum donent illis quos magis dignos viderint.
Quod ut firmum et stabile permaneat, presentem paginam sigilli nostri auctoritate et regii nominis karactere inferius annotato precipimus confirmari. Actum Parisius, anno Verbi incarnati M° C° XC°, regni nostri anno XI°, astantibus in palatio nostro quorum nomina subposita sunt et signa. Signum comitis Thibaldi, dapiferi nostri. Signum Guidonis buticularii. Signum Mathei camerarii. Signum Radulfi constabularii. Data vacante cancellaria.
(Monogramme.)