1190, [juillet]. — Vézelay.

Philippus Dei gratia Francorum rex. Omnibus tam futuris quam presentibus ad quos littere iste pervenerunt salutem in Domino. Cognovimus ex litteris dilectorum et fidelium nostrorum Richardi videlicet Anglie regis et Turonensis archiepiscopi Bartholomei, quod contentio olim habita fuerat inter antecessores eorum, comites scilicet Andegavenses et archiepiscopos Turonenses, super quibusdam consuetudinibus et redditibus de Turonis, de Cainone, de Marchaio et de Ablevia; tandem cum ventum esset ad tempora eorum, per assertiones hominum utriusque antiquorum et juratorum terminata et sopita fuit contentio illa in hunc modum. Apud Cainonem recipient equaliter omnes consuetudines et emendas prepositus archiepiscopi et prepositus comitis, ita quod neuter expectabit alterum nisi quando ibi fuerit doneia vel commendesia, et tunc prepositus archiepiscopi non recipiet sine preposito comitis; nichilominus tunc habebit archiepiscopus dimidiam partem in omnibus preterquam in emenda doneie vel commendesie. Quecumque emenda forifactorum facta fuerit, vel pro pedagio vel pro alia consuetudine, dimidiam partem habebit archiepiscopus, et dimidiam comes. Prepositi et servientes receptores reddituum inter se erunt per fidem quod legitime se habeant de omnibus que recipient. Hoc modo erit apud Marchaium et apud pontem Ablevie per totam septimanam, preterquam in die Jovis, recipient prepositi, vel eorum servientes jurati, omnes consuetudines communiter tam in aqua quam in terra; recepta ponentur, sicut solitum est, in pixide firmata duabus clavibus quarum unam habebit prepositus comitis et alteram prepositus archiepiscopi. Die jovis, quando forum est, alter habebit totam receptionem terre, alter totam receptionem aque, et fiet alternatim mutatio singulis octo diebus, ut qui una die jovis terre receptionem habuerit, alia die jovis aliam aque habeat. Omnes aque et insule tam supra pontem quam infra sunt communes archiepiscopi et comitis. Verumtamen in aquis que sunt supra pontem habet archiepiscopus combros et non comes; et in aquis que sunt infra pontem, habet comes combros et non archiepiscopus. Exclusas novas in quacumque parte aque nec archiepiscopus sine comite nec comes sine archiepiscopo facere potest. Comes habuit unam exclusam in aqua quam dedit monialibus Fontis Ebraldi. Archiepiscopus aliam habebat exclusam que vetustate destructa est; illam potest renovare archiepiscopus libere quando voluerit. Proprii servientes archiepiscopi, videlicet prepositus de Marlaio, prepositus de Cainone, tabernarius, furnarius, duo forestarii de Cheners, nec exercitum nec cavaucheiam debent comiti. Duella tam de Marlaio quam de Cainone sunt archiepiscopi, si fuerint inter homines suos, et solent fieri in espaulo. Apud Cainonem presentia et campus sunt archiepiscopi, et potest eos ducere archiepiscopus quo voluerit. Et si duellum fuerit inter hominem comitis et hominem archiepiscopi, duellum fiet apud Cainonem, nec archiepiscopus nec comes duellum tale extra castellariam Cainonis faciet fieri; uterque autem de propriis hominibus duellum faciet fieri ubi voluerit. Verum si homo archiepiscopi conquestus fuerit de homine comitis preposito comitis vel ipsi comiti, et duellum adjudicatum fuerit, duellum erit comitis; et si homo comitis conquestus fuerit preposito archiepiscopi vel ipsi archiepiscopo de homine suo, et duellum fuerit adjudicatum, duellum similiter erit archiepiscopi. Latrones in terra archiepiscopi capti apud Cainonem vel apud Marlaium vel apud Cheners sunt archiepiscopi, nisi capti fuerint in via Paaian, omnes homines ligii comitis de Marlaio et de Cainone, si mansionarii fuerint in terra archiepiscopi per eum omnino parebunt justitie et servient ei secundum teneuras quas habebunt ab archiepiscopo sicut alii homines sui, et reddent ei presentia et districta de duellis et tallias sicut alii, et ceteri, etiam si mansionarii non fuerint, secundum teneuras quas habebunt ab archiepiscopo, servient ei, sicut fecerunt antecessores eorum qui easdem teneuras antea habuerunt; similiter facient comiti homines archiepiscopi. Dixerunt etiam iidem jurati quod Bonus Amicus et filii sui sunt proprii homines archiepiscopi nec debent tallias comiti. Adjecerunt etiam se vidisse quando nulla garenna erat in terra archiepiscopi, juxta castrum Cainonis, sed facta fuit a Gaufrido, fratre bone memorie Henrici Anglie regis, contra prohibitionem Engilbaudi, archiepiscopi Turonensis, et statutum est postmodum tempore Joscii archiepiscopi, de voluntate jam dicti regis, quod tota garenna communis esset inter archiepiscopum et comitem, et viderunt quod bone memorie Joscius archiepiscopus et idem rex Anglie Henricus suos in ea servientes proprios posuerunt, archiepiscopus Raabasteium et rex Ernaudum de Parileio, qui equaliter diviserunt emendas et forisfacta et quecumque de garenna proveniebant. Preterea nemus de Tilleto omnino commune est inter comitem et archiepiscopum; et archiepiscopus ad omnia necessaria, tam ad domos quam ad alia construenda ubicumque voluerit potest et debet uti, et comes similiter. Pasnagium quoque commune est inter ipsos, ita quod neutrius prepositus sine alterius consensu aliquid inde dare vel vendere debet, et forisfactum de pasnagio similiter est commune. In eodem nemore habet archiepiscopus venationem per se vel per suos quotiens voluerit, et similiter comes; et si archiepiscopus in eodem nemore bestiam moverit, per illud et per forestam etiam que est comitis et ubicumque voluerit insequetur. Similiter habet archiepiscopus venationem suam in garena per se vel per suos. Archiepiscopus in ipso nemore duos forestarios de Cheners habere debeto qui de nemore mortuo suam debent facere voluntatem et de vivo nemore ad suos usus, ita quod non dent neque vendant, et alii duo forestarii quos similiter comes ibi debet et potest habere. In forisfactis nemoris habet dimidiam partem archiepiscopus et dimidiam partem comes, tam in LX solidis de quercu quam in aliis forisfactis. De branchiis nemoris capicerius Cainonis et prepositus archiepiscopi calefagium habent uterque cum duobus asinis nec inde aliquid possunt dare vel vendere, et similiter prepositus comitis de Cainone. Apud Turones consuetum est quod mercatores qui veniunt deversus Venciacum, si consuetudinem reddiderint preposito archiepiscopi, quietus erit redditor, et si reddiderint eam preposito comitis, redditor similiter quietus erit; et si pro retenta consuetudine facta fuerit emenda, archiepiscopus medietatem suam similiter habebit in emenda, sicut in consuetudine. Prepositus etiam archiepiscopi et prepositus comitis per fidem erunt inter se quod fideliter super his se habeant. Ad naves que veniunt tam per Ligerim quam per Carum, simul venient prepositus comitis et prepositus archiepiscopi et neuter debet venire sine altero. Prepositus autem archiepiscopi prior estimabit naves et, postquam estimaverit, prepositus comitis nullam postea poterit relaxationem facere sine eo. Mercatores qui veniunt cum annona de ultra Ligerim non poterunt descendere donec in aream archiepiscopi et, si forte transire non potuerint vel propter aquarum inundantiam, vel propter manifestum aliud impedimentum, mina archiepiscopi deferetur ad eos. In nemore Esplente potest et debet archiepiscopus venari et in dominico similiter nemore suo de Brunsigneio; et si moverit in eodem nemore bestiam, eam per nemus comitis et quocumque voluerit insequetur. De hiis autem ita compositum est, salvis aliis capitulis que nondum sunt ad plenum firmata. Nos igitur de cujus feodo sunt predicta omnia, gaudentes de bono pacis et utrique eorum jura sua volentes illibata et integra conservari, approbavimus pacem et compositionem istam eamque ad firmitatem perpetui roboris obtinendam confirmavimus et sigilli nostri auctoritate fecimus communiri, regii nominis caractere subter inscripto. Actum Vizeliaci, anno incarnationis Verbi M° C° XC°, regni nostri XI°, astantibus in palatio nostro quorum nomina supposita sunt et signa. Signum comitis Theobaldi, dapiferi nostri. Signum Guidonis buticularii. Signum Mathei camerarii. Signum Radulphi constabularii. Data vacante cancellaria.