1190, juillet. — Corbigny.
Philippe Auguste et Richard Cœur-de-Lion fixent, après enquête, les droits respectifs du comte d'Anjou et du chapitre de Saint-Martin relevant du roi de France, à Tours et aux environs.
A. Original perdu, scellé des sceaux des deux rois; se trouvait encore, au xviiie s., parmi les «titres de l'hôtel de ville de Tours», selon J.
B. Copie du commencement du xiiie s., remaniée, abrégée, interrompue au bas d'un feuillet et cancellée, Registre A de Philippe Auguste, fol. 64 v°.
C. Copie de la confirmation donnée par Philippe Auguste en 1211, Archives nationales, J 746, Tours, n° 2.
D. Vidimus donné par l'official de Tours en février 1255, Archives nationales, J 178, Anjou, n° 24.
E. Copie du xiiie s., sur un rouleau des Archives nationales, J 176, Tours II, n° 2, conforme à B, mais paraissant donner un abrégé général de l'acte.
F. Copie du commencement du xive s., 5e peau d'un rouleau des Archives nationales, J 746, Tours, n° 1.
G. Copie par André Duchesne, Bibliothèque nationale, Collection Duchesne, vol. 57, fol. 378, d'après E.
H. Copie par Baluze, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 77, fol. 227, d'après une ancienne copie de la Pancarte blanche de Saint-Martin de Tours, fol. 36.
I. Copie du xviiie s., Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 84, fol. 110.
J. Copie du xviiie s., Bibliothèque nationale, Collection de Touraine, vol. 5, fol. 263, d'après A.
K. Copie par Dom Housseau, Bibliothèque nationale, Collection de Touraine, vol. 5, fol. 267, d'après la Pancarte blanche de Saint-Martin de Tours, fol. 140.
L. Copie du xviiie s., Bibliothèque nationale, français 16653, fol. 105, d'après D.
M. Copie du xviiie s., Bibliothèque nationale, français 4427, fol. 42 v°, d'après une transcription de D «ex registro rerum Andegavensium Camere Computorum Parisiensis, fol. 42 v°».
N. Copie du xviiie s., Archives nationales, K 214, n° 10, d'après la même transcription.
a. Teulet, Layettes du Trésor des chartes, t. I, n° 371, d'après D.
b. A. G., « Règlement fait entre le roi de France Philippe-Auguste et Richard Cœur-de-Lion, roi d'Angleterre, concernant les droits seigneuriaux de la noble... église de Saint-Martin en l'an mil cent quatre vingt dix », Tours, vers 1869.
Texte établi d'après CDFJK.
Philippus Dei gratia rex Francorum et Richardus eadem gratia rex Anglorum, dux Normannie et Aquitanie, comes Andegavie, archiepiscopis, episcopis, abbatibus, comitibus, baronibus, senescallis, justiciariis, vicecomitibus, ballivis, prepositis et universis fidelibus ad quorum intuitum vel auditum presens carta pervenerit, perpetuam in salutis auctore salutem. Noverit universitas vestra quod, cum ego Philippus, rex Francorum, et ego Richardus, rex Anglie, antequam idem regnum fuissem adeptus, in capitulum Beati Martini Turonensis pariter intrassemus, voluimus et assensu communi precepimus ut, convocatis tam clericis quam burgensibus antiquioribus, ex hiis electi honestiores jurarent quod veritatem dicerent super hiis que viderant et ab antecessoribus suis audierant de hiis que, in villa Turonensi vel circa, ad jus nostrum quod tam decanus quam thesaurarius quam alii canonici Beati Martini a nobis habent, vel ad jus comitis Andegavensis pertinent, de quibus contentio tunc erat, nec aliquid falsitatis pro nobis vel pro comite Andegavensi scienter adjungerent. Jurati itaque dixerunt de hiis que ad memoriam potuerunt reducere hec que sequntur:
1. A bera Sancti Venancii usque ad cuneum muri, per viam pratorum Sancti Juliani et a cuneo muri usque ad Ligerim, totum est de elemosina regis Francorum et jure Beati Martini, ita quod medietas vie in banliva hinc spectat ad jus Beati Martini, inde ad feodum comitis Andegavensis. Quantum autem ambitus claustri durat, totum gaudet eadem libertate et immunitate qua et ipsa ecclesia Beati Martini, ita quod si quis aliqua ductus necessitate illuc obfugerit, vel captus inventus fuerit, liber debet esse et immunis. Si quis autem contra hanc libertatem venerit, debet puniri secundum formam que continetur in privilegiis ejusdem ecclesie regis Francorum.
2. Nec obmittendum est quod abbatia Cormeriacensis cum tota villa et multis aliis possessionibus, item abbatia Sancte Marie de Bellomonte cum tota villa et multis aliis possessionibus, item ecclesia sancti Cosme cum tota insula et multis aliis possessionibus de elemosina regis Francie sunt et ad ecclesiam Beati Martini spectant.
3. Ad hec, quando Ligeris vel Carus ita excreverit quod per pontes transiri non possit, omne emolumentum quod ex navigio provenerit ad ecclesiam Beati Martini pertinet.
4. In nemore Brusennio habent canonici Beati Martini a rege Francie calfagium de bosco vivo. Quod si aliquid de nemore illo extirpare contigerit, census, terragium et decime debent esse ecclesie Beati Martini.
5. Homines autem Beati Martini de prepositura de Varena non debent ire ad expeditionem vel ad exercitum comitis Andegavensis, nisi per prepositum vel alium ministrum comitis in capitulo Beati Martini requisiti fuerint.
6. Solet autem prepositus civitatis exigere in quadragesima a quolibet hominum Beati Martini ultra Ligerim XII denarios, quod de novo contra libertatem et privilegia ecclesie Beati Martini usurpatum est nec debet fieri.
7. Item si aliquem hominum Beati Martini de prepositura de Varena contra quemcumque et contra ipsum prepositum civitatis delinquere contigerit, in curia Beati Martini debet emendari; nec prepositus civitatis debet aut potest illum justiciare quandiu prepositus Beati Martini eum justiciare voluerit, nisi prepositus civitatis eum in forefacto chimini invenerit.
8. Viarii comitis vel aliquis ejus minister non debet habere mestivam in eadem prepositura nec in allodio de Theisse, et generaliter totum claustrum Beati Martini et omnis justitia ejus ita est integre Beati Martini et clericorum quod comes Andegavensis nullam prorsus ibi habet consuetudinem vel justiciam. Et si in claustro adjudicatum fuerit duellum, tenebitur in curia decani. Viarii autem comitis infra ambitum claustri nullam unquam habent jurisdictionem.
9. Vinagium vero vel vinum, quod de propriis vineis capituli Beati Martini sumitur ultra Ligerim, per Ligerim liberum debet habere transitum, ita quod nichil pro eo debet dari exceptis consuetis festagiis que dat decanus.
10. Vinum etiam alicujus canonicorum speciale liberum transitum habebit per Ligerim, dando, secundum consuetudinem, logeariis unam lagenam vini et duas nummatas panis.
11. Omnes autem canonici Beati Martini cum servientibus suis, eundo et redeundo, liberum habent transitum nichil dando nisi festagia que a preposito de Noient pontonariis debentur pro canonicis et servientibus suis transvehendis et pro annona canonicorum de Noient et de Genestolio. Si vero pons fractus fuerit, similiter liberam debent habere per navem transvectionem, nichil dando nisi quod, propter hoc, pro reparatione pontis datur annua consolatio tredecim solidorum et quatuor denariorum.
12. Infra burgum Sancti Petri Puellaris comes Andegavensis nullam prorsus justitiam habet, nisi in duobus temporibus infra determinandis: quando scilicet viarii comitis sunt in Castro novo, et tunc eandem habent consuetudinem ibi quam alibi in Castro novo. Sed qui habet burgum habet de omni pedagio tam civitatis quam capitis pontis quam Castri novi sextum denarium, et debent partiri qualibet quindecima die similiter sextam minam salis navigio allati.
13. In tranverso Burgi Brenosi tantum capit ecclesia Beati Martini quantum comes, et qui ea recipiunt debent esse per fidem constricti servientibus Beati Martini; et qualibet septima septimana eadem ecclesia debet habere consuetudinem panis, numblorum et costume carnificum.
14. De sexaginta solidis quos judei civitatis debent in Pascha, ecclesia Beati Martini debet habere triginta solidos.
15. In portu Sancti Cirici, tantum debet habere ecclesia Beati Martini quantum comes, et habet eadem ecclesia ibi servientem suum.
16. Et de communitate nundinarum prepositus comitis habet procuracionem competentem et duodecim denarios qualibet sexta feria quamdiu logia durat.
17. In explenta que dicitur regis Francie habet Beatus Martinus dimidium et comes dimidium pro custodia; et neuter potest inde dare vel vendere sine altero.
18. In pannagio ovium habet Beatus Martinus dimidium et comes dimidium.
19. Carnifices et piscatores civitatis debent canonicis Beati Martini in Ramis palmarum singuli singulas lampredas, sicut et illi de Castro novo. Canonici autem singulis debent candelam in Purificatione Beate Marie, et ipsi debent interesse canonicorum processione, sicut et illi de Castro novo. Quando autem reddunt lampredas, unusquisque debet a canonicis habere lagenam vini et nummatam panis, sicut et illi de Castro novo.
20. Terra autem illa que contigua est et adheret Prato Maledicto quod pacifice possidemus, in qua quondam fuit pratum Beati Martini, est de elemosina regis Francie, ad ecclesiam Beati Martini spectans.
21. De pane qui in Castro novo venit vendendus, non debet dari costuma comiti Andegavensi nec alicui nisi thesaurario; nec comes nec alius potest advectionem panis impedire aut prohibere ne panis veniat in castro, nec debet esse porta panis in civitate.
22. Illa medietas vici de banleva que est versus Castrum est ecclesie Beati Martini, altera medietas comitis.
23. Mina salis mensurandi juris thesaurarii est, si capud planche fuerit ad terram.
24. Viarii comitis bis in anno veniunt in castrum ad justitiam castri tenendam cum serviente regis Francie vel ejus qui habet thesaurariam. Et est primus terminus in festo beatorum Apostolorum Petri et Pauli. Ipsa enim die, post magnam missam, ad hoc veniunt in Castrum novum, et hanc justiciam tenent usque in proximum festum beati Martini, post magnam missam; qua finita, recedunt. Alius terminus eorum adventus ad justitiam similiter tenendam cum serviente regis Francie vel thesaurarii, est in hieme et incipit in die festi Omnium Sanctorum, post magnam missam, et durat usque in proximum festum sancti Bricii, post magnam missam. Tunc temporis serviens regis Francie, vel ejus qui habet thesaurariam, et serviens comitis, justitiam tenent Castri novi communiter, et quicquid inde provenit communiter percipiunt.
25. Si tamen eo tempore latronem capi contigerit vel aliquem alium pro forefacto suo, ille cum universis qui cum eo capientur ad domum thesaurarii ducetur et ibidem judicabitur; et serviens regis Francie, sive ejus qui ab eo habet, et serviens comitis communiter quod inde provenerit partientur. Judicabunt autem secundum consuetudines Castri novi.
26. Si vero eo tempore duellum fuerit adjudicatum, in gravia castri tenebitur. Si judicium aque vel ignis portandum fuerit, apud Sanctum Petrum Puellarem portabitur.
27. Justitia regis Francie, sive ejus qui habet ab eo, protenditur usque juxta beram Sancti Venantii, usque Malmordam juxta prata Linee, et a Malmorda usque ad pontem Aimerici inferius, sicut trames distinguit, usque subtus insulam Petri Aimerici et in aqua et in terra. Chiminus aque est comitis; magnus etiam chiminus terre a ponte Aimerici inferius est comitis.
28. Comes vel ejus serviens non potest nec debet in Castro novo aliquem capere sive terminum ei prefigere nisi in duobus temporibus supra determinatis, sicut dictum est, nec etiam hominem manentem in Castro novo extra castrum potest capere, nisi forte in presenti forifacto eum deprehendent extra metas justitie regis Francie vel ejus qui ab eo habet, vel diem ei prefigere pro forifacto. Potest tamen diem ei prefigere si tenuerit censivam sive feodum comitis. Si clamor fuerit de feodo sive censiva, non debet etiam res alicujus manentium in castro detinere vel impedire pro forifacto ejus, quamdiu voluerit stare justicie regis Francie vel ejus qui ab eo habet vel illius in cujus burgo manet.
29. Comes non potest nec debet aliquem impedire pro forifacto alterius nisi tantummodo illum qui forefactum fecerit.
30. Judicatum fuit in curia Ludovici, patris Philippi presentis regis Francie, Gaufrido viario quod, pro suo forefacto, ipse et heredes sui amitterent universa que tenebant a thesaurario; unde, exigente justicia, de mandato predicti Ludovici regis Francie, Girardus thesaurarius fecit domum dirui quam predictus Gaufridus in castro habebat. Ex tunc etiam predictus thesaurarius tenuit viariam Gaufridi ei et heredibus ejus, sicut dictum est, abjudicatam. Tenuit etiam multa que ad viariam pertinebant, et universi, qui postea thesaurariam habuerunt, continue et quiete ea que prediximus tenuerunt; et adhuc Petrus thesaurarius, qui thesaurariam habet a rege Francorum, tenet.
31. Comes non debet homines de Castro novo ducere in exercitum sive in equitacionem contra aliquem, nisi, forte causa et nomine belli ita tamen quod vexillum beati Martini precedat. Contra vero regem Francie nullo modo potest eos ducere.
32. Supradictis addendum est quod, si serviens regis Francie, vel ejus qui ab eo habet, aliquam citationem fecerit antequam viarii comitis veniant ad justiciam in castro sicut supra dictum est tenendam, serviens regis Francie, vel illius qui ab eo habet, illud placitum tenebit et terminabit et emendationem solus sine serviente comitis habebit. Sed, postquam venerit, de novo nullam per se faciat citacionem nisi de hiis que ad feodum et censivam thesaurarii spectant, de quibus comes vel ejus viarii nullam habent justiciam.
33. De duellis que judicantur in curia thesaurarii, si pugnaturos transire contigerit banlivam pro duello faciendo, et pax inde facta fuerit, comes inde habebit septem solidos et dimidium de presenti. Si autem pugnaturi, antequam banlivam transierint, inter se pacem fecerint, comes inde nichil habebit, sed thesaurarius vel serviens noster, scilicet septem solidos et dimidium de presenti. Si autem bellum factum fuerit, de victo sexaginta solidos habebit comes et non plus, et ille quietus recedet, nisi forte penam corporis sui meruerit. Qui si in corpore fuerit puniendus, per comitem punietur.
34. Comes vero sine aliqua emendacione et dilacione magna duellum tenebit sicut in curia thesaurarii, aut in curiis aliorum de castro de quorum curiis duellum in curiam comitis venire debeat, fuerit adjudicatum.
35. Dixerunt etiam viri jurati se audisse statutum fuisse ut duodecim homines de castro pro se et pro aliis facerent homagium comiti pro custodia corporum et rerum hominum de Castro novo, salva fidelitate regis Francie et ecclesie, quod tamen in privilegiis Beati Martini non continetur nec per ecclesiam dicitur approbatum; et hoc introductum esse dicitur ut homines de Castro novo cum rebus suis salvi essent etiam per guerram regis Francie et comitis.
36. Comes nec in claustro nec in castro potest aut debet violenciam sive taleiam sive aliquam exactionem facere.
37. Viarii comitis in nullo affidamento habent justiciam.
38. Littus et aqua et incrementa ripe et inventiones et census aque sunt juris regis Francie, vel ejus qui ab eo habet, infra metas assignatas.
39. Homines de Castro novo et claustro nichil prorsus debent de vinis sive annonis suis que percipiunt de propriis redditibus suis sive de possessionibus, si ea voluerint adducere in claustrum sive in Castrum novum, nisi forte per aquam ea adduxerint, quia tunc de duabus summis dabunt. I. obolum; si vero per aquam non adduxerint, nichil dabunt.
40. Si vero homo manens extra claustrum vel in castrum aliunde adduxerit vinum venale, de unoquoque modio dabit regi Francie, vel ei qui ab eo habet, sex denarios, et cauponi, unoquoque die, quamdiu vinum vendet, procurationem vel duos denarios.
41. Comes Andegavensis nec pro guerra nec pro aliqua causa alia potest aut debet saisire ecclesiam Beati Martini, aut domos vel quascumque res ad ecclesiam Beati Martini spectantes vel possessiones vel jura decani vel thesaurarii vel alicujus canonicorum Beati Martini, ubicunque sint in villa Turonensi vel extra.
42. Quod si forte super aliquo articulo de jure ecclesie Beati Martini vel comitis hinc inde questionem emergere contigerit, partes apud Sanctum Julianum debent convenire et ibi de querelis suis tractare.
Hec sunt super quibus jus regis Francie et eorum qui ab eo habent per ministros comitis Andegavensis frequentius impediri consuevit et perturbari, et que homines jurati ad memoriam revocare potuerunt in hiis duntaxat que persone vel canonici Beati Martini in villa Turonensi vel circa a rege Francie habent, hec viri honesti antiquiores, tam clerici quam laici, jurati dixerunt. Volumus ergo et firmiter precipimus quod hec, sicut supra notata sunt, firmiter amodo observentur. Quod si forte in hiis vel in aliis que predicte persone vel canonici habent a regibus Francie aliquid per oblivionem omissum est, nolumus propter hoc aliquod prejudicium fieri vel regibus Francie vel eis qui ab eis habent. Preter hoc quecumque in privilegiis ecclesie Beati Martini ab antecessoribus nostris indultis continentur, volumus et firmiter precipimus illibata observari. Sed etiam si quid de prenotatis articulis contra antiquam ecclesie libertatem vel contra predecessorum nostrorum privilegia per comitem vel ejus ministros usurpatum est, nolumus illud, occasione hujus rescripti nostri, aliquam vim obtinere, sed si quando per gratiam Dei ad debitum statum potuerit revocari, non obstante hujus rescripti nostri auctoritate ad honorem Dei et beati Martini revocetur. Quod ut in posterum ratum et stabile permaneat, presentem paginam sigillorum nostrorum auctoritate precipimus roborari. Actum apud Corbiniacum, anno ab incarnatione Verbi M° C° nonagesimo, mense julio.