1195, du 2 avril au 31 octobre. — Compiègne.
Philippe Auguste confirme les coutumes tenues par les bourgeois de Saint-Quentin du temps du comte Raoul de Vermandois et de ses ancêtres.
A. Original perdu.
B. Copie faite entre 1211 et 1220 dans la partie complémentaire du Registre C de Philippe Auguste, fol. 54 v°.
On ne peut détrminer à quelle date précise cet acte a été transcrit dans le registre C (cf. B). Mais on peut supposer que c'est vers 1213, à l'époque où Philippe Auguste octroyait à la ville de Chauny une charte de commune calquée sur celle de Saint-Quentin (Recueil, t. III, n° 1295). Le fait que cette copie renferme, sans aucune distinction apparente, un article propre seulement à cette dernière charte (cf. p. 21, note 1) en serait la preuve).
C. Copie du xiiie s., Registre E de Philippe Auguste, fol. 109, d'après B.
D. Copie du xiiie s., Registre F de Philippe Auguste, fol. 82, d'après C.
D'. Copie du xiiie s., Cartulaire du chapitre de Laon, Archives départementales de l'Aisne, G 1850, fol. 261.
E. Copie du xiiie s. accompagnée d'une traduction française, Archives municipales de Saint-Quentin.
F. Copie du commencement du xive s., Registre D de Philippe Auguste, fol. 68 v°, d'après B.
G. Copie du xive s., Archives municipales de Saint-Quentin, Livre rouge de l'hôtel de ville de Saint-Quentin, fol. 1.
H. Copie du xvie s., Bibliothèque nationale, Collection Dupuy, vol. 222, fol. 105.
I. Copie par Dom Luc d'Achery, Liber cartarum et privilegiorum Beati Quintini martyris de Insula, Bibliothèque nationale, latin 12895, fol. 86, d'après un ancien registre, probablement perdu.
J. Copie du xviiie s., Cartulaire de Saint-Quentin-en-l'Isle, Archives de l'Aisne, H 534, fol. 58.
K. Copie du xviiie s., Bibliothèque nationale, Collection de Picardie, vol. 110, fol. 36, d'après D'.
a. C. Héméré, Augusta Viromanduorum vindicata, Preuves, p. 47, « e schedis regalis ecclesiæ Sancti Quintini ».
b. Réponse au dire de l'inspecteur général des domaines pour les mayeur et échevins de la ville de Saint-Quentin (1766, in-fol.), p. 99.
c. Ordonnances des rois de France, t. XI, p. 270, d'après F et G.
d. L.-P. Colliette, Mémoires pour servir à l'histoire de Vermandois, t. II, p. 516, d'après les archives de l'église de Saint-Quentin.
e. H. Bouchot et E. Lemaire, Le Livre rouge de l'hôtel de ville de Saint-Quentin, p. 1, d'après G. (avec fac-similé de la première page du registre).
f. Traduction française du xiiie s., ibidem, p. 429, d'après E.
g. F. de Saulcy, Recueil de documents relatifs à l'histoire des monnaies (fragment), p. 116, d'après C.
Indiqué : E. Lemaire et A. Giry, Archives anciennes de la ville de Saint-Quentin, t. I, p. 7, n° 6.
Indiqué : Les chartes et le mouvement communal, colloque régional organisé en commémoration du neuvième centenaire de la commune de Saint-Quentin, 1982, 178 p.
Texte établi d'après BEGHJ abd.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Amen. Philippus Dei gratia Francorum rex. Noverint universi presentes pariter et futuri quod usus et consuetudines quas in tempore Radulfi comitis et antecessorum suorum burgenses Sancti Quintini tenuerunt, salva fidelitate ecclesie Sancti Quintini et nostra, concessimus et eas firmiter tenendas quando terra in manu nostra erit jurari fecimus. Cum primum communia acquisita fuit, omnes Viromandie pares, qui tunc temporis majores habebantur, et omnes clerici, salvo ordine suo, omnesque milites, salva fidelitate comitis, firmiter tenendam juraverunt.
[1.] Communia vero ita statuta est quod homines communie cum omnibus rebus suis quieti et liberi permaneant, neque nos, neque alius super aliquem de communia quicquam nisi judicio scabinorum clamare possit ; neque nos, neque alius super hominem de communia mortuam manum clamabimus.
[2.] Si nos implacitaverimus communiam, nos eam faciemus judicari per nostros liberos homines qui sunt de honore Sancti Quintini, clericos et milites. Et si ille contra quem fit judicium concedit judicium, judicium firmum erit et stabile ; et si ille contra quem fit judicium non concedit illud judicium, per campum et duellum poterit illud contradicere intra villam Sancti Quintini contra illos qui judicium fecerint, et hoc tunc emendabitur sicut emendari debuerit.
[3.] Communia nullam poterit facere justiciam ultra banleucam suam et, infra banleucam, qualem debebit poterit facere justiciam.
[4.] Si quis extraneus qui multrarius sit vel latro vel qui raptum fecerit, a foris in villam venerit, in quocumque districto inventus fuerit, non remanebit pro communia quin ministri nostri illum capiant.
[5.] Si quis intraverit in communiam, salvo corpore suo et pecunia sua et rebus suis permaneat, nisi sit de hominibus nostris de corpore, quorum nullum recipient neque aliquem de placito burgi.
[6.] Alii homines nostri liberi qui non sunt homines nostri de corpore, si venerint in communiam, in communia poterunt esse cum omnibus rebus suis illuc secum allatis. Omnia alia que habebant nostra erunt, nec alicui domino de forisfacto respondeant, nisi de suo cavagio. Si autem casu contigerit quod hominem nostrum de corpore recipiant ignoranter in communiam, quam cito communie significabimus ipsum esse hominem nostrum de corpore ; eum in communia non retinebunt, et quod ignoranter eum in communia receperunt forisfacto non tenebuntur.
[7.] Si quis aliquam teneaturam anno et die in pace tenuerit, postea eam in pace teneat, nisi aliquis qui dispatriaverit aut aliquis qui est in manuburnia super hoc clamorem fecerit.
[8.] Si quis forisfactum fecerit, de quo clamor in presentia majoris et juratorum factus sit, major judicio juratorum super hoc emendationem accipiet talem quod domus forisfactoris diruetur si eam habeat ; aut pro domo ad voluntatem eorum pecunia accipietur. De redemptione vero domorum diruendarum, muri et firmitates ville reficientur.
[9.] Si autem forisfactor domum non habuerit, a villa bannietur aut de suo ad reficiendas firmitates accipietur ; et quando major et jurati voluerint bannitum in villam reducere, poterunt. Si vero aliquid a bannito in reditu suo accipiatur, ad firmitates ville ponetur.
[10.] Quicumque forisfactum fecerit communie, major eum de hoc forisfacto per nuntium suum submonere potest ; et nisi ad submonitionem majoris venerit, major eum bannire potest, nec in villam redibit nisi per voluntatem majoris et juratorum. Et si forisfactor domum infra banleucam habuerit, major et homines ville eam diruere possunt ; que si sit adeo fortis ut vi eorum dirui non possit, ad diruendam eam vim et auxilium conferemus.
[11.] Si vero forisfactor ad submonitionem venerit et de hoc forisfacto convictus fuerit, major eum bannire potest, nec in villam redibit nisi per voluntatem majoris et juratorum. Et si forisfactor domum infra banleucam habuerit, major et homines ville eam diruere possunt ; et si sit adeo fortis ut vi eorum dirui non possit, ad diruendam eam vim et auxilium conferemus.
[12.] Si major communie consilio juratorum aliquam justitiam fecerit que justa et rationabilis fuerit, nullam emendationem alicui exinde faciet.
[13.] Si quis intra villam hominem occiderit, ubicumque captus sit et retentus, sive mortuus sive vivus, castellano nostro vel ei qui est in loco ejus per scabinos reddetur coram scabinis, et per hoc captores liberabuntur ; et justiciarius noster de eo faciet justiciam sicut pro homine mortuo. Et si ille malefactor domum habuerit infra banleucam, diruetur ; et si burgensis sit, omnia reliqua sua nostra erunt. Quod si domus illa sit adeo fortis ut vi eorum dirui non possit, ad diruendam eam vim et auxilium conferemus. Si vero capi non poterit, perpetuo bannietur a villa, et domus ejus diruetur si eam habuerit infra banleucam ; et si burgensis sit, omnia reliqua sua nostra erunt. Quod si domus illa adeo fortis sit ut vi eorum dirui non possit, ad diruendam illam vim et auxilium conferemus.
[14.] Quicumque hominem egredientem de villa persequitur, si eum occidat, ubicumque infra banleucam ille captus sit et retentus sive mortuus, sive vivus, castellano nostro vel ei qui est in loco ejus per scabinos reddetur coram scabinis et per hoc liberabuntur captores ; et castellanus vel ille qui est in loco ejus per scabinos de eo faciet justiciam sicut pro homine mortuo. Et si malefactor domum habuerit infra banleucam, diruetur ; et si burgensis sit, omnia reliqua sua nostra erunt. Quod si domus illa sit adeo fortis ut vi eorum dirui non possit, ad diruendam eam vim et auxilium conferemus. Si vero capi non poterit, perpetuo bannietur a villa et domus ejus diruetur, si eam habuerit infra banleucam, et si burgensis sit omnia reliqua sua nostra erunt. Quod si domus illa adeo fortis sit ut vi eorum dirui non possit, ad diruendam illam vim et auxilium conferemus. Si vero in persecutione illa eum verberet aut vulneret et non occidat, perpetuo bannietur a villa ; et si domum habuerit infra banleucam, diruetur. Quod si domus illa adeo fortis sit ut vi eorum dirui non possit, ad diruendam eam vim et auxilium conferemus.
[15.] Si major et jurati aliquem banniverint et ille sine consensu eorum in villam redierit, de eo vindicta accipietur ad voluntatem eorum, sine emendatione alicui exhibenda.
[16.] Nos vero, nec aliquis serviens quem habeamus, hominem de communia per vadia appellare non possumus.
[17.] Si autem super burgensem forisfactum assequi potuerimus, burgensis a nobis cathenari aut in compedibus tantum poni potest, nec alio vinculo stringi nec extra villam duci debet ; nec aliquis custodum ab eo victum accipiet quamdiu in captione tenebitur. Quilibet burgensium, ubicumque inventus fuerit, sive in ortis, sive in thalamis, sive alibi, omnibus horis diei poterit submoneri, sed de nocte non poterit submoneri.
[18.] Si quis teneaturam aliquam tenuerit et vitam finierit, major et jurati heredem ejus in eandem teneaturam restituere debent, undecumque sit, aut de hereditate, aut de alio jure. Deinde causa ubi tractari debet tractetur.
[19.] Quicquid a bigis et quadrigis accipitur, ad faciendam calciatam datur. A biga non ferrata obolus accipi debet, et a ferrata denarius. A quadriga non ferrata, denarius, et a ferrata duo denarii accipiantur.
[20.] Si homo extraneus causa intrandi communiam in villam venerit, de quocumque districto sit, quicquid secum adduxerit, salvum erit ; et hoc quod sub districto domini sui remanserit, domini erit, excepta hereditate, dum de hereditate faciat domino quod debuerit et eo excepto quod supradictum est de hominibus nostris. Si vero sub districto alterius aliquid habuerit, super hoc dominus ejus clamorem non faciet, et hoc quod secum adduxerit quocumque voluerit libere remittet ; ipse etiam et res ejus ubique libere morari poterunt.
[21.] Si uxor alicujus burgensis sine consensu mariti sui fidejubere presumpserit, fidejussio illa stare non debet. Si vero pro viro suo fidejussionem subierit, quamdiu vir in mercatura aut in peregrinatione morabitur, mulier de ea re submoneri non debet, nisi et ipsa mercaturam exerceat.
[22.] Si quis venale suum vendiderit, et aliquis aut aliqua superveniens, vim super hoc faciens, venale asportare voluerit, hurgensis eum vel eam detinere poterit, donec catallum habuerit. Et si in hoc aliquod forisfactum fecerit, nullam ipse vel ejus auxiliatores emendationem facient.
[23.] Si burgensis ad aliquam villam causa negociacionis sue ierit, de aliquo submoneri non debet, nisi tantum de redditu terre, si eam in illa habuerit ; et si ad castellum ierit, ibi submoneri poterit.
[24.] Servientes communie et hii qui portas et barras ville servant, nulli habent respondere justicie de catallo nisi coram majore et juratis.
[25.] Servientes clericorum qui in domibus ipsorum eis serviunt et de pane eorum vivunt nulli habent respondere justicie de catallo, nisi per decanum et per ipsos clericos.
[26.] Si nos aliquem burgensem de communia submonere fecerimus, causa intra villam Sancti Quintini judicio scabinorum finietur.
[27.] Et sciendum est quod nullus ex parte nostra de latrocinio, de multro, de raptu, de homicidio, de incendio, de forisfactis hiis similibus de quibus homo convictus remaneat in manu domini de corpore et de rebus suis, super aliquem de communia clamare poterit, nisi nos quia nostra sunt. De omnibus autem aliis querelis homines de communia coram vicecomite nostro judicio scabinorum tractabuntur sicut in tempore comitis Radulphi.
[28.] Burgensis qui de nostro vicecomitatu pro debito in aliud fugiet districtum, extra illud in quod fugerit tentus, per justiciam et scabinos vicecomitatus prosequetur justiciam.
[29.] Si quis furem cum furto ceperit, castellano nostro, vel ei qui est in loco ejus, per scabinos coram scabinis eum reddere debet, ita quod de eo captor postea se non intromittat ; et castellanus noster vel ille qui est in loco ejus per scabinos eum in pellorico ponere debet, et postea de eo faciet justiciam sicut de fure. Et si castellanus, vel ille qui est in loco ejus, per scabinos, postquam requisitus coram scabinis fuerit, furem recipere noluerit, quicquid de fure contingat, burgensis de fure liberatus erit.
[30.] Quam diu puer aut juvenis aut adolescens sub tutela patris sui aut matris sue aut alicujus hominis moratur, nullum debet domino suo cavagium nec alicui debet respondere justicie donec proprium habeat catallum de quo lucretur.
[31.] Quando major et jurati ad congregandos homines ville pro negociis suis campanam sonare faciunt, quicumque de communia illuc advenerit illuc venire et ad domum suam libere redire poterit.
[32.] Quotienscunque communiam submonuerimus, communia in exercitus et in equitationes nostras veniet. Facta autem submonitione nostra, ipsi arma querentes nulli respondebunt justicie infra diem submonitionis.
[33.] Burgensis de communia qui homini de communia intra villam catallum crediderit, a debitore creditor extra villam debitum exigere non poterit.
[34.] Quicumque hominem de communia intra villam de aliquo per vadia appellaverit vel appellatus fuerit, rem approbare non poterit nec se defendere nisi per advocatum qui sit de communia.
[35.] Si vavassor aut serviens burgensi catallum debeat et justicie nostre judicio scabinorum stare nolit, major ei jubere debet ut infra quindecim dies talem habeat dominum qui pro catallo burgensis eum judicio stare faciat ; quem si infra terminum non adduxerit, per justiciam nostram et scabinos de eo catallo prosequetur justiciam. Si vero adduxerit, dominus ille aliquem ex parte sua statuere poterit qui, in die sibi statuto de eo catallo intra villam justiciam teneat usque ad vadia ; et si super hoc catallo data fuerint vadia, dominus debet utrumque ad duellum infra duas leucas statutum salvo conductu ducere et reducere.
[36.] Si homo extraneus qui burgensi catallum debeat in villam venerit, burgensis sine forisfacto eum detinebit donec justiciarius noster adveniat et eum detineat. Si vero extraneus vim super hoc burgensi intulerit, nullum burgensis in hoc nec ejus auxiliatores forisfactum facient.
[37.] Ubicumque burgensis pro catallo suo abandon acceperit, sine forisfacto accipiet ; quod si quis negaverit, burgensis judicio scabinorum per justiciam nostram assequi debet. Et si quis burgensi abandon abstulerit, burgensi reddit catallum, si exinde testes habeat, aut bannietur a villa donec catallum reddiderit. Et si pro vindicta ista catallum burgensi reddere noluerit, vi nostra reddi debet.
[38.] Ubicumque major et jurati villam firmare voluerint, in cujuscumque sit terra, sine forisfacto eam firmabunt.
[39.] Nos monetam non possumus divellere nec aliam facere nisi assensu majoris et juratorum ; sed si eam prout necesse sit non sufficere sciverimus, eandem renovando augere poterimus nec leviorem fieri permittemus veteremque cum nova currere faciemus.
[40.] Quicumque venale suum vendiderit et emptor venditori catallum statim solvere noluerit, major ei solvi faciet si ante eum clamor venerit, in cujuscumque sit districto.
[41.] Nullus panifex panem faciet nisi ad obolum.
[42.] Nullus de communia debet respondere persone christianitatis extra villam, sed tantum decano Sancti Quintini, in capitulo ejusdem, burgenses respondere debent. Si vero eos extra capitulum sive extra villam aliquis invitaverit, bona fide super jure suo illis auxilium conferre debemus.
[43.] Si major et jurati super res burgensium aliquam fecerint institutionem, sine emendatione alicui exhibenda facient. Si vero ab hiis qui institutionem violaverint nummi accipiantur, ad firmitatem ville ponentur.
[44.] Tale est forum nostrum quod quisquis in forum venerit stallum suum statuere possit ubi terram vacuam reppererit, suumque solvat stallagium salvis et liberis exitibus domorum et camerarum in quibus manebitur.
[45.] Si burgensis alicui operarium conduxerit et ei mercedem solvere noluerit, major ei solvi faciet, in quocumque districto burgensis maneat.
[46.] Burgensis communie potest manere extra villam sine forisfacto a Purificatione beate Marie usque ad exitum aprilis pro suo martio, et a Nativitate sancti Johannis Baptiste usque ad festum sancti Martini pro suo augusto.
[47.] Si major aliquem submonuerit, submonitus ante majorem venire et ad domum suam libere redire potest.
[48.] Si burgensis fuerit jetiz pro catallo vel pro forisfacto quod nos super eum assecuti fuerimus, nec uxor ejus nec vestes quibus induetur pro eo capi poterunt.
[49.] Si aliquis aut filatrici lanam sub mercede filandam aut paratori pannos aut hujusmodi res alicui operario ad parandum commiserit, et filatrix aut parator aut operarius fileta aut pannos aut hujusmodi res pignori obligaverit pro majori precio quam merces valeat, major pro debita tantum mercede supradicta reddi faciet ei cujus erunt, in quocumque districto invenientur.
[50.] Si major et jurati aliquem pro furto bannierint, ubicumque eum invenerint aut intra villam aut infra banleucam, sine forisfacto accipient, si poterunt, et eum sive vivum sive mortuum castellano nostro vel ei qui est in loco ejus per scabinos coram scabinis reddent, ita quod postea de eo se non intromittant, et castellanus noster vel ille qui est in loco ejus per scabinos eum in pellorico ponere debent et de eo facere justiciam sicut de fure. Et si castellanus vel ille qui est in loco ejus, per scabinos, postquam requisitus coram scabinis fuerit, furem recipere noluerit, quicquid de fure contingat captores liberabuntur.
[51.] Nos nullum bannum nec aliquam institucionem super res burgensium facere poterimus.
[52.] Si burgensis extra villam alicubi pro negociis suis profectus fuerit et eum aliquis occidat, malefactor ille, nisi pro guerra mortali eum occiderit, in eternum bannietur a villa.
[53.] Homines ville ubicumque voluerint molere et coquere poterunt.
[54.] Si major et jurati et communitas ville pro negociis ville agendis pecunia indiguerint et collectam aut aliquam institutionem in villa fecerint, super omnes pecunias et hereditates burgensium sine forisfacto facere poterunt et super omnes pecunias que in villa lucrantur.
Hoc totum concessimus salvo jure et honore nostro et ecclesie Sancti Quintini et aliarum ecclesiarum et liberorum hominum nostrorum, salva tamen liberalitate quam jamdicte communie concessimus, sicut in presenti carta continetur. Que omnia supradicta ut inconcussam et perpetuam obtineant stabilitatem, sigilli nostri auctoritate et regii nominis caractere inferius annotato presentem paginam precepimus confirmari. Actum Compendii, anno incarnati Verbi millesimo centesimo nonagesimo quinto, regni nostri anno sexto decimo, astantibus in palatio nostro quorum nomina subposita sunt et signa. Dapifero nullo. Signum Guidonis buticularii. Signum Mathei camerarii. Signum Droconis constabularii.
Data vacante (Monogramme) cancellaria.