[1204, mai.]. — [Falaise].

Établissements de la commune de Rouen insérés pour leurs vingt-huit premiers articles dans le registre de la Chancellerie, et accordés sous cette forme réduite aux bourgeois de Falaise, et plus tard à ceux de Pont-Audemer.

Référence : Henri-François Delaborde, Charles Petit-Dutaillis, Jacques Monicat et Clovis Brunel (éd.), Recueil des actes de Philippe Auguste roi de France. Vol. 2 : Années du règne 16 à 27 (1er novembre 1194 - 31 octobre 1206), Paris, 1943, no789.

B. Copie du commencement du xiiie s., d'après un rôle lu devant le roi (voir la charte pour Falaise ci-dessous n° 790) : Registre A de Philippe Auguste, fol. 30-31.

C. Copie du xiiie s., Registre C de Philippe Auguste, fol. 47, d'après le registre A.

D. Copie du xiiie s., Registre E de Philippe Auguste, fol. 83 v°, d'après le registre C.

E. Copie du xiiie s., Registre F de Philippe Auguste, fol. 60 v°, d'après le registre E.

F. Copie de la fin du xiiie s., Bibliothèque nationale de France, lat. 4650, fol. 145 v°, sans rubrique.

G. Copie du xive s., Registre B de Philippe Auguste, fol. 35, d'après le registre A.

H. Copie du xive s., Registre D de Philippe Auguste, fol. 58 v°, d'après le registre C.

I. Copie du xive s., Bibliothèque nationale, latin 11032, p. 17, d'après le registre A.

J. Vidimus de mars 1374 (n. st.) adressé par Charles V aux habitants d'Angoulême, Archives nationales, JJ 105, fol. 418, d'après A.

K. Copie du milieu du xvie s. qui est un enregistrement, dans le Registre des ordonnances enregistrées au Parlement de Paris, d'un acte d'Henri II de mars 1548 (n. st.) enregistré au Parlement le 2 avril 1550 (n. st.), confirmant un acte de Charles V de mars 1374 (cf. J), Archives nationales, X1A 8616, fol. 148 v°, probablement d'après I.

L. Copie du xviie s., Archives municipales d'Angoulême, Registre Memorial AA 5, fol. 1 v°, d'après A.

M. Copie du xviie s., Archives nationales, K 184, n° 58, d'après L.

a. A. Duchesne, Historiae Normannorum Scriptores, p. 1066, d'après C.

b. Ordonnances des rois de France, t. I, p. 306, note b.

c. On trouve également l'édition des 28 premiers articles des Établissements de Rouen (qui composent le document ci-dessous, mais y ont été modifiés pour spécifier l'accord du roi avec les bourgeois de Falaise) dans les diverses éditions de ces Établissements, dont la liste est donnée par Madeleine Dillay, Les Chartes de franchises du Poitou, p. 42, n° 59. Il faut se reporter avant tout à l'édition intégrale d'A. Giry, Les Établissements de Rouen, t. I, p. 2 et suivantes, et à celle d'Ed. Audouin, citée ci-contre, p. 362, note 4.

d. Traduction française dans G. Brunel et É. Lalou, Sources d'histoire médiévale, Paris, 1992, p. 399-403.


Texte établi d'après B.

Hoc est stabilimentum communie Rothomagi et Falesie et Pontis Audomari.

[1.] Si oporteat majorem in Rothomago sive in Falesia fieri, illi centum, qui pares constituti sunt, eligent tres proborum hominum civitatis, quos domino regi presentabunt, ut de quo illi placuerit majorem faciat.

[2.] De centum vero predictis paribus eligentur viginti quatuor, assensu centum parium, qui singulis annis removebuntur ; quorum duodecim eschevini vocabuntur, et alii duodecim, consultores. Isti viginti quatuor, in principio sui anni, jurabunt se servaturos jura sancte Ecclesie et fidelitatem domini regis atque justiciam, quod et ipsi recte judicabunt secundum conscientiam suam, quod et si quid major forte celari preceperit, celabunt. Hoc quicunque detexerit, a suo officio deponetur et in communie misericordia remanebit.

[3.] Major vero et duodecim eschevini convenient bis quaque ebdomada pro civitatis negociis vel castelli Falesie negotiis ; et si in aliquo agendo dubitaverint, de duodecim consultoribus quot voluerint convocabunt, eorum consilio super hoc fruituri. Et duodecim consultores, cum majore et eschevinis quoque sabbato simul erunt ; et quaque quindena, die sabbati, similiter omnes centum pares.

[4.] Quicunque vero omnium predictorum ad dies, ut predictum est, sibi constitutos, antequam prima cantetur, sine submonitione, cum aliis non affuerit paribus, si sit eschevinus pagabit quinque solidos ad negotia civitatis Rothomagi vel castelli Falesie, et consultor absens tres solidos, et si de aliis paribus et solidos, nisi ydoneam excusationem die precedenti majori notam fecerit. Et quicumque predictorum sine licentia majoris abierit de congregatione aliorum, tantumdem pagabit quantum et pagare statutum est si ad horam prime non venisset. Et si major aliquando istorum predictorum aliquibus eguerit, tunc si quis eorum ad ejus mandatum et summonitionem non venerit, preconstitutam sibi emendationem pagabit nisi apertam excusationem ostenderit.

[5.] Si quis duodecim eschevinorum in Angliam sive in regionem longinquam vel peregrinationem abire voluerit, licentiam accipiet a majore et aliis eschevinis, quando erunt sabbato congregati, et ipsi statim communiter eligent quem in loco ejus statuant, donec repatriet.

[6.] Si major et eschevini sederint in eschevinagio, et, loquente majore, aliquis verba ejus interruperit, vel aliquem, quem major auscultari velit, disturbaverit, major ei tacere precipiet, et si postea turbaverit memoriam ejus qui loqui debet, mox pagabit duodecim denarios, si sit de juratis communie, quorum octo erunt in usu civitatis Rothomagi vel castelli Falesie, et quatuor habebunt clerici et servientes.

[7.] Si quis eschevinorum, consultorum seu aliorum parium, diebus sibi constitutis, postquam pro recto faciendo cum aliis sederit, sine majoris licentia sedem suam consiliandi causa reliquerit, pagabit duodecim denarios, octo scilicet urbis Rothomagi vel castelli Falesie proficuo et quatuor clericis et servientibus.

[8.] Si major et eschevini sedeant in eschevinagio, et tunc aliquis convicietur alii in audientia, erit in misericordia majoris et eschevinorum, secundum quantitatem convicii et quod conviciari consuevit.

[9.] Si major institutionem communie transgressus fuerit, ad duplum erit misericordie quod esset aliquis eschevinorum, quia ab eo debet sumi juris et equitatis exemplum et instituta servandi.

[10.] Si contigerit aliquem interciare aliquid de suo super latronem vel falsonarium in Rothomago vel castello Falesie captum et convictum, et possit ostendere legali testimonio vicinorum suum esse quod clamat, reddetur ei ; latro vel falsonarius judicabitur per communiam et ponetur in pilorio, ut eum omnes videant atque cognoscant, et si debet habere merc, fiet ei ; et si forifecerit membrum vel amplius, reus et catellus ejus tradentur justiciis domini regis ad faciendam de eo justiciam.

[11.] Si juratus communie juratum suum occiderit, et fugitivus vel convictus inde fuerit, domus sua prosternetur et ipse reus cum catallis suis tradetur justiciis domini regis, si poterit teneri.

[12.] Si juratus juratum membro aliquo debilitaverit, placitum inde et emendatio erit domini regis et ipse reus in misericordia communie remanebit, eo quod membro juratum suum debilitaverit.

[13.] Si quis seditionem in urbe Rothomagi vel in castello Falesie fecerit et duo de viginti quatuor juratis hoc viderint, reus verbo eorum convincetur. Qui ideo solo verbo credentur, quia in initio sui eschevinatus juraverant se verum dicturos de hoc quod audierint et viderint. Si (qui) vero duo de ceteris paribus viderint, reus juramento illorum convictus remanebit in misericordia et emendabit intuitu majoris et eschevinorum malefactum, secundum quod est et juxta quod consuetus est forifacere.

[14.] Si aliquis alicui verbo conviciabitur in civitate, sive in vico, sive in domo castelli Falesie sive in castello, convincetur per duos testes de centum paribus sine juramento et emendabit in misericordia majoris et eschevinorum convitium, secundum quod est et juxta quod consuetudinarius est inferre convicia ; et si convitiatus non habet testes de paribus, querela ejus deducetur lege terre.

[15.] Si quis in pilorio fuerit, non propter furtum sed quia aliquid egerit contra statutum communie, et aliquis ei exprobraverit ut faciat ei verecundiam coram conjuratis vel coram aliis hominibus, pagabit viginti solidos, quorum is cui exprobratio facta est habebit quinque solidos et quindecim erunt ad negotia civitatis Rothomagi vel castelli Falesie. Et si ille qui exprobravit non velit vel non possit pagare viginti solidos, ponetur in pilorio.

[16.] Si femina convincatur esse litigiosa et maledica, alligabitur fune subter ascellas et ter in aquam proicietur ; cui si quis vir exprobraverit, pagabit decem solidos ; si vero femina exprobraverit, decem solidos pagabit vel ter in aquam proicietur.

[17.] Si aliquis qui non fuerit de communia forifecerit alicui jurato communie, mandabitur ei quod emendet forifactum ; quod si contempserit, defendetur juratis ne communicent vendendo, neque credendo, nec emendo, nec hospitando, nisi dominus rex vel filius ejus assint Rothomagi vel Falesie, vel assisia ; et si ille per hoc forefactum emendare noluerit, communia ostendet justiciis domini regis et jurato suo auxiliabitur rectum perquirere ; et si quis juratorum nostrorum contra prohibitionem hanc fecerit, erit in misericordia majoris et eschevinorum.

[18.] Si quis fecerit clamorem de sibi malefacto et rectum inde judicio majoris et eschevinorum accipere noluerit, retinebitur, et positus per vadium et per plegios, jurabit pro forifacto illo non malefacturum se illi de quo clamaverat ; si vero postea pro forefacto illo sibi malefecerit, judicabitur sicut transgressor juramenti.

[19.] Si quis juratorum nostrorum communie sit in misericordia positus pro forifacto suo et fecerit nos inde requiri ab aliquo, nisi fiat precepto domini regis, sua misericordia multiplicabitur, quia nolumus habere malivolenciam divitum vicinorum nostrorum.

[20.] Si quis dixerit se esse nostrum juratum et nos inde minime certi simus, testimonio duorum juratorum approbabit esse quod dicit.

[21.] Si clericus aliquis seu miles debet debitum cuiquam de civitate Rothomagi sive de castello Falesie, et debitor justiciari per majorem neque per pares communie noluerit, defendetur quod nullus communicet ei vendendo, nec emendo, nec hospitando, nisi dominus rex vel filius ejus assint Rothomagi vel Falesie vel assisia. Quod si quis contra prohibicionem fecerit, reddet debitum creditori et erit in misericordia majoris et communie ; et si per hoc debitor non vult justiciari, communia auxiliabitur jurato rectum perquirere.

[22.] Si sit in communia contentio de debito vel conventione vel aliquo mercato, ipsa terminabitur recordatione et testimonio duorum de viginti quatuor juratis, qui solo verbo suo credentur, quia juraverunt hoc in initio sui eschevinatus ; et si, postquam perfecerint annum sui eschevinatus et depositi fuerint, surgit contentio de debito coram eis credito, vel de conventione vel aliqua re ante eos facta, juramento illorum finietur ; si vero unus de viginti quatuor juratis portat inde testimonium, et unus vel plures de reliquis paribus cum eo, ille qui est de viginti quatuor juratis solo verbo et alii juramento credentur. Si autem tres de aliis paribus ferunt testimonium, juramento rem terminabunt. Et si nullus centum parium testis fuerit, querela ducetur lege et consuetudine terre ; et si de decem solidis vel de minus querela fuerit, testimonio parium sine juramento finietur.

[23.] Si quis fecerit clamorem de terra super alium, clamans dabit vadium et plegios sequendi clamorem suum ; et si postea facta fuerit recognitio de terra ista et clamans sit convictus per cognitionem de falso clamore, remanebit in misericordia majoris et communie de quinquaginta novem solidis andegavensium.

[24.] Si quis requisierit curiam suam de terra, concedetur ei ; et nisi fecerit rectum clamanti in duabus quindenis, communia faciet, nisi ipse habuerit justam excusationem quam major et eschevini sciant.

[25.] Si quis requisierit curiam suam de debito, concedetur ei, et faciat rectum clamivo (sic) in duabus octonis ; et nisi fecerit, communia faciet, nisi qui tenet curiam habeat exonium justum quod major et duo eschevini sciant.

[26.] Si quis debeat alicui debitum quod non possit vel nolit reddere, tantum de suo tradetur creditori quod pagetur, si tantum habet ; et si debitor non habet tantum unde ille possit perpagari, tamdiu ponetur extra civitatem Rothomagi vel castelli Falesie quod faciat gratum majoris et creditoris sui ; et si inventus fuerit in civitate Rothomagi sive in castello Falesie priusquam gratum illorum fecerit, tamdiu retinebitur in carcere communie donec redimatur de centum solidis per se vel per amicos suos ; et tunc jurabit se non reversurum in dictam civitatem sive in dictum castellum donec fecerit gratum majoris et creditoris sui.

[27.] Si homo forensis clamorem fecerit in communia pro debito quod juratus ei debeat, dominus ejus habebit inde curiam, si eam requisierit, et nisi ipse in tribus diebus clamanti rectum fecerit, communia faciet.

[28.] Si communia precepto domini regis vel justicie sue debeat iter facere, major et eschevini providebunt quos statuent remansuros ad urbem Rothomagi vel castellum Falesie custodiendos (sic), et qui post horam nominatam exeundi inventus fuerit in dicta civitate vel in dicto castello, ille convictus erit per illos qui custodes urbis vel castelli Falesie remanserunt et erit in misericordia domini regis et in misericordia communie de domo sua prosternanda vel de centum solidis, si domum non habuerit ; et si, postquam communia moverit, aliquis ab ea recesserit causa hospitandi vel alterius rei, sine licentia majoris vel sui corporis exonio, erit in misericordia.


Localisation de l'acte

Make this Notebook Trusted to load map: File -> Trust Notebook