931, 24 mars. — Saint-Martin de Tours.

Raoul, à la demande d'Hugues, abbé de Saint-Martin [de Tours], confirme l'immunité accordée par ses prédécesseurs Louis le Pieux, Charles le Chauve et Eudes à ce monastère et à ses dépendances sises en Austrasie, Neustrie, Bourgogne et Aquitaine. Il déclare que la juridiction de l'enceinte (castrum), qu'a construite l'abbé Robert, père dudit abbé Hugues, autour de la basilique pour la mettre à l'abri des invasions des Normands, et celle de l'espace situé entre cette enceinte et la Loire, appartiennent à l'abbé, au doyen et aux chanoines de cette église, comme l'a stipulé un acte de Charles [le Simple]. Il interdit à tous ses fidèles de loger chez les clercs demeurant soit dans le monastère, soit dans son bourg, même si lui-même est présent. Il confirme aux chanoines : le droit de battre monnaie, avec exemption de toute redevance ; l'abandon du service que, suivant une ancienne coutume, les abbés exigeaient des prébendes, mais que l'abbé Robert avait cédé auxdits chanoines, en obtenant pour eux un précepte royal ; les « refectiones » (repas) dues par les « celle » de la basilique ; les « abbatiolae » de Saint-Pierre-des-Corps (Sanctus Petrus ad cimiterium), de Saint-Venant et de Saint-Benoît, sises respectivement hors les murs, devant la porte et à l'intérieur du bourg. Il leur reconnaît la propriété des terrains situés dans la cité, qu'ils ont échangés avec le feu abbé Hugues contre une terre sise en dehors du mur construit par eux jusqu'à la « porta Aurelianensis ». Il renouvelle le privilège de l'immunité et il confirme la possession des « villae » suivantes : Ligueil, Ports, Saint-Épain (Sanctus Spanus et Brugogalus), Courçay, Thuré, « Castanetus » (Channay ?), [Notre-Dame d']Oé, Mosnes, Blaslay, Doussay, Restigné, Chenu, Vouvray, Mayet, Genneteil, Noyant, Suèvres, Précigné, Parcé, Vouvray[-sur-Loir] dans le Maine, Martigny-sur-Loire, Léré, Mons[-en-Montois], Chablis, Commissey, Mellecey, Courcelles[-de Touraine], Saudoy, Nogent[-en-Omois], Merlaut, Vulton en Berry, un pré proche de Chanvre (Canavae) en Touraine, Verrue en Poitou, la « villa » appelée Rivière (ad illam Rivariam), Chantepie-sur-Cher (Cantus Picae), un petit domaine sur la Veude, ainsi que tous les biens donnés par les frères Haimo et Adjutor, chanoines de Saint-Martin de Tours, et situés en Blésois, Anjou et Touraine ; « Caderniacus » en Anjou, donné par l'abbé Hubert ; Bannay (Belnacus) pour les chaussures, Antoigné et Curçay pour les vêtements. Il confirme également les services des tenures (manselli) « ad Berbizelos », ainsi que les dîmes et les nones affectées à l'hôpital des riches et des pauvres.

Référence : Jean Dufour et Robert-Henri Bautier (éd.), Recueil des actes de Robert Ier et de Raoul rois de France (922-936), Paris, 1978, no15.

A. Original perdu.

B. Copie de la fin du xiie siècle, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 390, n° 507, sans indication de source, vraisemblablement d'après la Pancarta nigra, interpolée sur un point.

C. Copie de 1648, Bibliothèque nationale, Collection Dupuy, vol. 657, fol. 8, d'après la Pancarta nigra, avec la référence fol. 7.

D. Copie du xviie siècle, Florence, Bibliothèque Laurentienne, ms. Ashburnham 1836 (anc. 1757), fol. 10 v°, d'après la Pancarta nigra.

E. Copie de l'année 1711, par Baluze, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 76, fol. 67, d'après la Pancarta nigra, avec la référence fol. 7, et la Pancarta alia, avec la référence fol. 6.

F. Copie de l'année 1721 pour Jean Bouhier, Bibliothèque nationale, ms. lat. 17709, p. 40, n° 40, peut-être d'après la Pancarta nigra.

G. Copie du xviiie siècle, collationnée par Percier, conseiller maître à la Chambre des Comptes, Archives nationales K 186, n° 45, d'après la Pancarta nigra et peut-être I.

H. Copie du xviie siècle par André Duchesne, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 47, fol. 165, sans indication explicite de source, peut-être ex chartulario Sancti Martini.

I. Copie fautive et interpolée du xive siècle, Bibliothèque nationale, Collection Baluze, vol. 390, n° 508, sans indication de source, sans doute d'après A et la Pancarta nigra.

J. Copie partielle de l'année 1643 par Dom François Lesueur, Bibliothèque nationale, ms. lat. 13898, fol. 101 v°, n° 98, d'après la Pancarta alia, fol. 6.

K. Copie partielle du xviie siècle par J. Besly, Bibliothèque nationale, Collection Dupuy, vol. 828, fol. 96, d'après la Pancarta nigra, fol. 7.

L. Copie partielle du xviie siècle par J. Besly, Bibliothèque nationale, Collection Dupuy, vol. 841, fol. 111, sans indication de source.

a. Martène, Thesaurus anecdotorum, t. I, col. 63, ex archivo S. Martini.

b. Du Bouchet, Véritable origine de la maison de France, preuves, p. 319 (éd. incomplète), sans indication de source.

c. Ph. Labbe, L'abrégé royal de l'alliance chronologique de l'histoire sacrée et profane, t. II, p. 526, ex Pancarta nigra (éd. incomplète).

d. Recueil des historiens de la France, t. IX, p. 573, n° XIII, d'après a.

e. E. Gariel, Les monnaies royales de France sous la race carolingienne, t. I, p. 47, n° XXXVI (édition partielle), d'après a.

Indiqué : Georgisch, Regesta, t. I, col. 205.

Indiqué : Bréquigny, Table chronologique, t. I, p. 393.

Indiqué : Böhmer, Regesta, n° 1988.

Indiqué : E. Mabille, La Pancarte noire, p. 57, n° VI, et p. 186, n° 136.

Indiqué : W. Lippert, König Rudolf, n° 13, p. 112.

Indiqué : L. de Grandmaison, Les bulles d'or de Saint-Martin de Tours, dans Mélanges Havet, p. 15.

Indiqué : Ph. Lauer, Robert Ier et Raoul de Bourgogne, p. 64.

Cet acte a été rédigé par l'établissement destinataire ; il reprend avec une grande précision les diplômes qu'on lui a concédés antérieurement et qu'il conservait dans son chartrier, à savoir ceux de Louis le Pieux du 30 août 816, de Charles le Chauve du 22 août 854, de Louis le Bègue du 5 septembre 878, d'Eudes du 2 juin 896, de Charles le Simple du 1er décembre 918, qui avaient souvent des passages identiques.

Deux copies méritent d'être étudiées tout spécialement :

B, tout d'abord, de la fin du xiie siècle, a été établie probablement d'après la Pancarta nigra, dont elle reproduit fidèlement les leçons : elle ne s'en sépare que sur un point, mais très important, en interpolant le membre de phrase : aut in suburbiis circumquaque ; ainsi d'après elle, la juridiction de Saint-Martin de Tours ne se limite pas à l'enceinte du bourg Saint-Martin, mais s'étend in suburbiis ; aussi peut-on émettre l'hypothèse que la confection de B a eu pour but de faire valoir des droits sur les quartiers neufs de Tours à l'occasion d'un litige né à la fin du xiie siècle.

La copie I, pour sa part, appartient tantôt au même groupe que les copies qui reproduisent la Pancarta nigra, tantôt à celui découlant de la Pancarta alia. De très nombreuses fautes de lecture (seduso pour secluso, et effectiones pour refectiones, canonici vico pour Cinomannico, Nordac pour Vordae, sisti pour fisci, benigniter au lieu de benignitate, terna au lieu de tertiam) montrent que le copiste de I avait sous les yeux un texte difficilement lisible qui pourrait être l'original ou une copie figurée de celui-ci. Comment donc expliquer que seule la copie I omet le passage in hoc totum quod juris Sancti Martini esse videtur, ayant tendance à restreindre le pouvoir de Saint-Martin et, en outre, donne quatre interpolations, la première précisant que Martigny-sur-Loire avait fait l'objet d'un échange entre l'abbé Robert et les chanoines de Saint-Martin, les trois autres mentionnant des biens que l'on trouve dans des actes antérieurs de Saint-Martin de Tours ? On peut suggérer que la copie I a été établie sur A ou A′, qui auraient reçu des additions à la fin du xiie siècle, après l'établissement des Pancarta nigra et Pancarta alia.

Nous imprimons indistinctement en petits caractères tous les emprunts faits aux divers diplômes anciens cités au début de cette note.


Texte établi d'après l'ensemble des copies utiles B à I et a.

In nomine sancte et individue Trinitatis. Omnipotentis Dei misericordia, Rodulfus rex Francorum. Si petitionibus servorum Dei pro quibuslibet ecclesiasticis necessitatibus aures nostras pulsantium libenter annuimus et, ad divine potentie in locis Deo dicatis uberius famulandum, auxilium porrigimus, id nobis procul dubio et ad mortalem vitam temporaliter deducendam et ad futuram feliciter obtinendam commodum provenire confidimus. Igitur notum esse volumus cunctis sancte Dei Ecclesie fidelibus et nostris, scilicet presentibus atque futuris, quia ad suggestionem atque precatum Sancti Martini canonicorum, adiit serenitatem culminis nostri vir venerabilis, noster quoque satis superque fidelis Hugo, inclitus abba basilicae, in qua sanctissimum corpus ipsius eximii confessoris Christi beati Martini venerabiliter requiescit, rectorque rerum ipsius, humiliter reverenterque deposcens, ut monasterium Sancti Martini cum omnibus rebus sibi pertinentibus, de more regum videlicet praedecessorum, sub nostrae immunitatis tuitione ad defensionis munimine recipere dignaremur ; ut, sicut temporibus Hludovici quondam augusti seu etiam Karoli serenissimi imperatoris necnon domni Odonis gloriosissimi regis omniumque praedecessorum nostrorum, res ejusdem Sancti Martini in Austria, Neustria, Burgundia, Aquitania et in ceteris nostri, Christo largiente, regni partibus consistentes, quae non solum a regibus atque ab orthodoxis principibus verum etiam a ceteris fidelibus collatae, vel per quoslibet contractus et munimina cartarum in jus ejusdem Sancti Martini traditae sunt, et quieto jure in ditione ac regimine abbatum seu decani fideliumque fratrum Deo devote famulantium ordinatim extiterunt, ita et nostris temporibus sine aliqua detractione vel diminutione sub nostrae immunitatis defensione consistere et ab omni publica functione ac judiciaria exactione immunes liberasque decerneremus. Hac igitur consequenti ac saluberrima suggestione permoti, illius praefati abbatis admodum venerandi petitionibus congruentissimis tanto libentius assensum praebere dignum duximus, quanto et ipsum erga fidelitatem nostram noveramus esse promptissimum, et insuper id quod sanciendum ille petebat, nostris futurisque temporibus, eidem venerabili monasterio ac fratribus ibi perpetuo degentibus providebamus fore proficuum atque saluberrimum. Primo siquidem omnium precipimus atque jubemus de castro, quod ob infestationem Normannorum in circuitu jamdictae basilicae, obtentu atque juramine Roberti quondam venerabilissimi ipsius loci abbatis genitorisque saepedicti Hugonis et postea regis quamplurimum gloriosi, nuper aedificatum est, ne quispiam praeter abbatem necnon decanum ceterosque canonicos ejusdem coenobii, unquam ab hac die aliquam deinceps, de quacumque re in praelibato castro sive in circuitu ipsius et usque ad fluvium Ligeris in hoc totum quod juris Sancti Martini esse videtur, habeat exercendi potestatem, juxta quod in praecepto domni Karoli serenissimi regis predecessorisque nostri, et liberalissimam petitionem saepius nominandi abbatis Roberti habetur insertum ; nec cuiquam fidelium nostrorum in mansionibus clericorum in eodem monasterio, immo in ipso castro degentium, secundum instituta apostolicorum et regum, manendi licentiam damus, etiam si nostra affuerit praesentia. Concedimus etiam nostrae largitatis munere, ut percussuram numismatis, quae et moneta dicitur, secluso fisci jure, idem canonici ex more semper habeant. Servitium etiam illud ex praebendis eorum, quod abbates ejusdem loci ex antiqua consuetudine sibi proprium vindicare consueverant, quodque jamdictus abbas Robertus, ob suam et generalem omnium eleemosynam, eis per praeceptum regale habendum perpetuo impetraverat, nos etiam e vestigio nostrae auctoritatis praecepto eis misericorditer indulgere satagimus. Refectiones quidem ex cellis in gyro ejusdem basilicae constructis, velut in praeceptis praedecessorum continetur regum, ex prisco usu singulis annis eis reddi jubemus, necnon abbatiolas tres, unam videlicet Sancti Petri ad cimiterium, quod est extra castrum, et alteram Sancti Venantii ante portam castelli, tertiam vero Sancti Benedicti infra castrum, sicut a pristinis temporibus eatenus tenuerunt, ob immunitatis gratiam largimur, et in reliquum absque inquietudine cujuslibet possidendas. Areas quoque in civitate, quas commutaverunt fratres cum domno Hugone piae recordationis abbate, cum terra quae est extra murum, quem ipsi edificaverunt usque ad portam Aurelianensem, sicut in carta commutationis exaratum est, perpetuo teneant. Decernimus etiam munificentia regali, suggerente et exhortante praefato abbate fidelique nostro Hugone, ut sicut praemissae et nominatim praenotatae Sancti Martini res, ita et ceterae omnes ad eumdem venerabilem locum pertinentes, quaeque a praedecessoribus nostris inviolabiliter hucusque conservatae sunt, velut in praeceptis eorum, quae in promptu habentur, contineri dinoscitur, nostre quoque protectionis munimine in quibuscumque regni nostri habeantur partibus, irrefragabiliter nostris futurisque temporibus conservari ; quarum villarum nomina sunt : Lugogalus cum omni integritate suarum appendicum, Portus quoque, Sanctus Spanus et Brugogalus, Curciacus et Tauriacus, Castanetus denique et Odatus, Medonna et Bladalaicus, Dociacus et Restiniacus, Catnucius et Vobridius super Ligerim, Magittus et Genestogalus, Novientus et Sadobria, Prisciniacus et Patriciacus ; item Vobridius in pago Cinomannico, Martiniacus quoque supra Ligerim, Liradus etiam et Mons in pago Miledunense, Capleia etiam et villa Comisiacus, Miliciacus et villa Curcellis, Saldoa et Novientus atque Merlaus. Sunt etiam alia queque praediola, quae Sancto Martino pro remedio animarum suarum Dei contulisse fideles non ignorantur, quae simili modo, sicut et praelibatas res ad victum potumque canonicorum ipsorum olim delegatas, sub nostrae defensionis jure conservanda perpetualiter succedere volumus : Vulton scilicet in pago Biturigensi et pratum, quod est juxta Canavas in pago Turonensi, Verruca, quod est in pago Pictavensi, et villam, quae dicitur ad illam Rivariam, Cantus etiam Picae super fluvium Caris et praedolium quoddam super rivolum Vordae et insuper omnes illas res, quas duo germani fratres Sancti Martini canonici, Haimo videlicet atque Adjutor, fratribus per cartam cessionis tradiderant, quae sunt tam in Blesiacensi pago, quam in Andecavensi, quam etiam in Turonico ; Caderniacus quoque in pago Andecavensi, quem dedit fratribus Hucbertus abbas. Cedimus etiam illis benignitate regali Belnacum ad calciamenta et Antoniacus et Curciacus cum ceteris appenditiis ad vestimenta. Quae quidem villae sub omni integritate eorum stipendiis deputatae sunt, ut omnibus temporibus, sicut in praeceptis regum insertum est, illorum necessitatibus deserviant. Quidquid ergo de praedictis rebus Beato Martino devote collatis, vel sibi pertinentibus, in jus fisci cedendum fuit et a decessoribus nostris comperimus collatum, nostrae largitatis munere pro amore Dei et reverentia peculiaris patroni nostri domni Martini, et pro communi eleemosyna, tam eorum qui res suas eidem contulisse noscuntur quam nostro nostraeque conjugis, necnon fidelis nostri Hugonis, seu totius regni nostri statu, per hoc nostrae auctoritatis praeceptum libenter volumus esse per immensum eidem Sancto Martino sibique famulantibus canonicis concessum, toto remoto fisci dominatu, ad sustentationem canonicorum seu pauperum etiam sit supplementum. Et ut nullus judex publicus aut quilibet superioris aut inferioris ordinis reipublicae procurator, ad causas judiciario more audiendas, in ecclesias aut villas seu reliquas possessiones, quas moderno vel priscis temporibus in quibuslibet provinciis aut territoriis regni nostri, basilica Sancti Martini juste tenet, vel deinceps in jure ipsius divina pietas augere voluerit, ingredi praesumat, nec freda aut tributa aut mansiones aut parata aut teloneum ex ullis negotiis, sicut in praeceptis regum continetur, exigere, aut fidejussores tollere, aut homines, tam ingenuos quam servos super terram ipsius basilicae commanentes, distringere, nec ullas publicas functiones aut redibitiones vel illicitas occasiones requirere tam temerarius audeat. Praecipientes etiam volumus, ut manselli, qui sunt ad Berbizelos, instituta compleant servitia ; decimae et nonae dominicalium rerum, tam ex villis fratrum quam in beneficio datis hospitali nobilium atque pauperum, absque substractione aliqua, in praedecessorum nostrorum et nostra eleemosyna deputatae habeantur. Si quis autem in tantam prorumpere ausus fuerit audaciam et hoc praeceptum nostrum violare presumpserit, quemadmodum in regum praeceptione continetur, non solum in offensam nostram lapsurum, verum etiam sexcentorum solidorum auri ad purum excocti se noverit poena multandum, ex qua duas partes rectores monasterii, tertiam vero jus fisci recipiat. Et ut haec auctoritas inviolabilem obtineat effectum et fidelibus sanctae Dei Ecclesiae et nostris verius credatur ac diligentius conservetur, manu propria subter firmavimus et de bulla nostra solemniter insigniri jussimus.

Signum domni Rodulfi (Monogramma) regis gloriosissimi.

Heribertus notarius ad vicem Abbonis praesulis necnon archicancellarii recognovit.

Datum IX kl. aprilis, anno domni Rodulfi serenissimi regis octavo. Actum Turonis, in ipso Sancti Martini castro, in Dei nomine feliciter. Amen.


Localisation de l'acte

Make this Notebook Trusted to load map: File -> Trust Notebook